Lipidlarning biologik ahamiyati

 
Fosfolipidlar (fosfatidlar). 
Fosfolipidlar xujayra tarkibida oksil-lipid kompleksi sifatida uchraydi. Xar 
xil fosfatidlar avalombor tarkibidagi spirtlar va azotli moddalar- serin, etanodamin 
va xolin- bilan fark kiladi.
СН
3
N-СН-СООН ОН-СН
2
-СН
2-
NН
2
НО-СН
2-
СН
2- 
N
СН
3

СН
3
СН
2
-ОН
serin etanolamin xolin 
Letsitinlar tarkibida xolin bor. 
СН
2
-О-СО-R
1
СН-О-СО-R
2

СН
3
СН
2
О 

Р-О-СН
2
- СН
2
-N

СН
3 
CН
3
letsitin 
Letsitinlar,kefalinlar (fosfatidiletolaminlar) va fasfatidilserinlar fosfatidlarga 
kiradi. 
 
 
Sterin va steridlar. 

---

7 
Sterinlar, deb yukori molekulyar xalkali spirtlarga aytiladi. Steridlar esa 
murakkab efirlar bulib, ularning tarkibiga sterinlar (xolestirin va boshkalar) va 
yukori molekulyar moy kislotalari asosan palmitin kislotasi kiradi. 
Xolesterin- 
sterinlarning 
vakili, 
xayvonot 
tukimalarida 
uchraydi. 
Usimliklarda ximiyaviy jixatdan xolestirinlardan fark kiladigan sterinlar 
(fitosterinlar) uchraydi. 
Achitki va kuzikorinlarda ergosterin tuyinmagan xolesterin bor. UB-nurlari 
ta‘sirida ergosterin Д
2
vitaminga aylanadi. 
Ularning biologik ahamiyati. Sinflanishi va nomenklaturasi. Yog’ kislotalar. 
Triglitserid va fosfolipidlar. Sterin, steridlar va mumlar. 
Yog’lar 2-katta sinfga bo’linadi. Oddiy lipidlar 
(triglitseridlar) va murakkab lipidlarga bo’linadi. Oddiy yog’lar (lipidlar). 
1.Neytral yog’lar (triglitseridlar) 
2.Mumlar. 
Murakkab yog’lar. 
1.Fosfolipidlar 
2.TSerebrozidlar 
Bular atsiklik yoki monotsiklik lipoidlarga kiradi. 
3.Sterin va steridlar esa politsiklik lipoidlarga kiradi. 
Yog’lar suvda erimaydi, etil, butil, metil, benzol, toluol, xloroform va 
xloretanda yaxshi eriydi. 

---

8 
suvdan qochuvchi gidrofob gruppalari (uglevodorod bog’lari, -SN
2
— SN
2
, 
efir gruppalari, qo’shbog’lar — SN=,SNz- metil guruhlari) ko’p bo’lganligi 
uchun suvda erimaydi. 
Suvda eruvchi moddalar o’zlarida gidrofill guruxlari (ON , -NH
2
, - NH , 
COOH) ko’p bo’lsa suvda yaxshi eriydi. 
Hozir 600 dan ortik oddiy yog’lar xili aniqlangan. 
1 gr. uglevod yonganda 4,2 kkal (16,l kDj) 
1gr. oqsil yonganda 4,3 kkal 
1gr. yog’ to’la oksidlanganda 9,3 kkal (38,9 kDj) issiqlik hosil bo’ladi. 
SHuning uchun energetik nuktaiy nazardan yog’lar juda katta ahamiyatga ega. 
Yog’lar tarkibida uzun uglevodorod zanjirli yok kislotalar borligi va kislorod 
juda kamligidan har bir gramm yog’ oksidlanganda ko’p miqdorda suv 
molekulalari hosil bo’ladi. Kam suvli sharoitda yashaydigan hayvonlarning 
suvga talabi masalan, tuyalarning uzoq muddatda suvga chidamliligi, tuxumdan 
jo’ja ochishda suvga bo’lgan extiyoj asosan yog’ kislotalarining oksidlanishi 
hisobiga qondiriladi. 
Yog’lar yuqorida ko’rsatganimizdek energiya manbai sifatida sovukdan 
saqlashda, mexanik jaroxatlardan teri ostidagi yeg’lar saklaydi. Udar ayrimlari 
vitaminlik vazifasini ham o’tadilar. Fosfolipidlar va lipoproteinlar xujayra 
membranasida modda va ionlarni tashilishida xizmat qiladi. Lipoproteinlar 
mitoxondriya va xloroplastlar tarkibida uchraydi. 
Serobrozidlar markaziy nerv sistemasining strukturasiga kiradi va har xil 
toksin va bakteriyalarga qarshi kurashda ishtirok etadi. 
Yog’larni natriy va kaliy ishqorlari bilan parchalab sa’noatda sovun olinadi. 
Yoglarning xarakterlovchi bir qator ko’rsatkichlar bo’lib, ularning amaliy 
ahamiyatga ega bo’lgan ba’zi fizik—kimyoviy xossalarini ifodalaydi. Bularga 
kislotali, yodli, sovunlanish sonlari va yog’larning erish temperaturasi kiradi. 
1gr. yog’ tarkibidagi erkin yog kislotalarni neytrallash uchun sarflangan 
kaliy ishqorning milligramm miqdori yog’larning kislotali soni deb ataladi. 

---

9 
Odatda, o’simlik moylari tarkibida juda kam erkin yog’ kislotalar 
uchraydi, binobarin, ularniig kislotali soni ham kichik bo’ladi. Uzoq muddat 
saqlanib qolgan va xom ypyg’dan tayyorlangan moylarda zrkin yog’ 
kislotalarining miqdori yuqori bo’ladi, shu sababli ularning kislotali soni ham 
katta. 
Yog’larnipg yodli soni, 100g yog’ni
biriktirib olgan yodning 
gramm miqdori yog’larning yodli soni deb ataladi. Bu son moylar tarkibiga 
kiradigan yog’ kislotalarning to’yinmaslik darajasini ifodalaydi: 
Yodli son qancha katta bo’lsa, yog’ shuncha suyuq bo’ladi, odatda, 
ularni ozuqa sifatida iste’mol qilib bo’lmaydi. Lekin
ulardan bo’yoqlar, lak, olif va boshqalar tayyorlashda foydalaniladi. 
Paxta moyi 110, soya moyi 130, zig’ir moyi 174. Yod soni 85 dan kichik 
bo’lgan moylar qurimaydigan, 130 dan katta bo’lgan moylar yaxshi quriydigan 
moy hisoblanadi. 
Tropik mamlakatlarda o’sadigan o’simliklar moyining yod soni kichik 
bo’lib, moyi, odatda, qattiq, aksincha shimoliy rayonlarda o’sadigan o’simliklar 
moyi suyuq bo’lib, yodli soni katta bo’ladi. Janubdan SHimolga borgan sari, 
ular moyining yod soni ham ortib boradi. Masalan, Toshkent sharoitida 
o’stirilgan zig’irning yod soni 154, Moskvada 180, Arxangelekda 195ga teng 
bo’ladi. 
1g moy tarkibidagi erkin va bog’langan yog’ kislotalarni neytrallash uchun 
sarflangan kaliy ishqori miqdori yog’larning sovunlanish soni deb ataladi. 

---

10 
Moylar uzoq vaqt saqlanganda taxir, qo’lansa hidli, yomon ta’mli bo’lib 
qoladi. Ularga suv, havo va yoruglik ta’sirida buziladi. Natijada aldegid, keton va 
ba’zan hosil bo’ladigan moy kislotalar qo’lansa hidli va taxir mazali bo’ladi. 
Yog’larda to’yinmagan yok kislotalari ko’p bo’lsa qaynash temperaturasi 
past bo’ladi. 
Yog’lar tarkibida ko’proq olein (30%) , palmitin (15 — 50%). Paxta moyi 
tarkibida linol va linolen kislotalar ko’p bo’ladi. 
Turli hayvon va o’simlik to’qimalaridan ajratib olingan tabiiy yog’lar va 
moylar sovunlanish yo’li bilan analiz qilinganda, ularning tarkibida S
4
dan 
S
26
gacha atomiga ega bo’lgan to’yingan, to’yinmagan to’g’ri zanjirli va 
shoxlangan bir qancha halqali yog’ kislotalari aniqlangan. 
To’yingan yog’ kislotalar CH
3
(CH
2
)
14
COOH palmitin kislota, SN
3
(CH
2
)
16
sterin kislota. 
Moylarga xos bo’lgan muhim xususiyatlardan biri to’yinmagan 
yog’ kislotalardagi qo’sh bog’ga vodorod atomini biriktirish yo’li bilan 
boradigan gidrogenlash reaktsiyasidir. 
Natijada suyuq moylar qattiq moyga aylanadi. (Margarin). Ozik — ovqat 
sanoatida bu juda katta ahamiyatga ega. 
Yog’lar tarkibida to’yinmagan yog’ kislotalari ko’p bo’lsa qattiq bo’lib 
ularga hayvon yog’lari kiradi. O’simlik moylarining tarkibida to’yinmagan 
yog’ kislotalari ko’p bo’ladi, ular moylar 
deb ataladi. 
Yog’lar odamda ko’rsatganimizdek teri ostida, charvida, ichak 
devorlarida. Yog’lar inson yoshiga, nerv sistemasiga va 
ovqatlanish darajasiga bog’lik. Normal odamlarda og’irligini 10 — 
20% tashkil kiladi. CHo’chqalarda 50%, o’simlik urug’larida 40 — 
50% gacha boradi. 
Tabiiy yog’lar bir xil yog’ kislotalaridan iborat bo’lmay har xil 
yog’ kislotalardan tuzilgan bo’lishi mumkin. 

---

11