Lishayniklarning kimyovioy tarkibi, ularining ishlatilish sohalari

---

50 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
LISHAYNIKLARNING KIMYOVIOY TARKIBI, ULARINING 
ISHLATILISH SOHALARI 
 
Jalolov Iqboljon Jamolovich 
Farg‘ona davlat universiteti, k.f.n., dotsent. 
Qoraboyeva Gulnozaxon Islom qizi 
Farg’ona davlat universiteti tayanch doktoranti 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada lishayniklarning kimyoviy tarkibi, ular tarkibidagi 
biologik faol moddalar hususiyatlari hamda ularni amliyotga tadbiq etish zarur 
omillardan biri ekanligi haqida yozilgan. 
Kalit so‘zlar: 
lichenology, zamburug‘, steroid birikmalar, fonolik birikmalar, 
aminokislotalar, peptinlar, usnik kislota, psoralen. 
Аннотация:
В данной статье написано о химическом составе лишайников, 
характеристике содержащихся в них биологически активных веществ, а их 
применение на практике является одним из необходимых факторов. 
Ключевые слова:
лихенология, гриб, стероидные соединения, фенольные 
соединения, аминокислоты, пептины, усниновая кислота, псорален. 
Annotation:
In this article, it is written about the chemical composition of lichens, 
the characteristics of biologically active substances contained in them, and their 
application in practice is one of the necessary factors. 
Key words:
lichenology, fungus, steroid compounds, phenolic compounds, 
amino acids, peptins, usnic acid, psoralen. 
Hozirgi vaqtda biologlar va shifokorlarning e'tiborini bakterial va o'simlik 
materiallaridan polisaxaridlarni ajratib olish jalb qilmoqda, chunki ular immunitet 
tizimining hujayra tarkibiy qismlariga modulyatsiya qiluvchi ta'sirga ega ekanligi 
ma'lum bo'ldi ya'ni ular turli kasalliklarda tananing immunitetini oshirishda xizmat 
qiladi. Dunyo bo’ylab turli xildagi o’simliklardan dorivor moddalar ajratib olishga doir 
salmoqli ishlar amalga oshirilib borilmoqda. Respublikamizda ham ushbu yo’nalishda 

---

51 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
samarali tadqiqotlar olib borilmoqda. Biz ilmiy ishimiz davomida lishayniklar hamda 
ulardan biologic faol moddalarni ajratib olishda doir izlanishlar olib bormoqdamiz. 
Lishayniklar - zamburug‘lar va bir hujayrali suv o’tlarining simbioz yashashidan 
hosil bo‘lgan organizmlardir. Bizga ma’lumki, qadimdan lishayniklar xalq tabobatida 
samarali foydalanilgan. Buning sababi, lishayniklarning birlamchi va ikkilamchi 
metabolitlari yuqori biologik faollikka ega, shuning uchun hozirgi kunda ham bir 
qatorda farmatsevtik preparatlar tayyorlashda lishayniklardan foydalanilmoqda. 
Likenlarning fenolik moddalari, liken kislotalari deb ataladigan, aromatik 
birikmalarning katta guruhi bo'lib, ular depsidlar va depsidonlar, dipenzofuranlar va 
poligidroksinonlardir. Ularning barchasi likenlarning o'ziga xos metabolitlari bo'lib, 
ular an'anaviy ravishda taksonomik tadqiqotlarda qo'llaniladi. 
Dunyo bo‘yicha 26 mingga yaqin lishaynik turlari mavjud va ularning ko‘pchilik 
turlar O‘zbekistonda ham tarqalgan. Hozirgi kunga qadar 100 dan ortiq 
lishayniklarning tur tarkibi aniqlandi va taksanomik tahlil etildi, lekin ularning 
dorivorlik xususiyatlari biologik faol modda manbalari, bugungi kunda qadar to’liq 
o‘rganilgan emas [1].
Lishayniklar murakkab kimyoviy tarkibga ega. Ko’pchilik lishayniklardan 
kimyoviy birikmalarning turli sinflari topilgan, jumladan: 
1. Uran birikmalari: lishayniklar tarkibida uran tuzlari kabi uran birikmalari 
mavjud. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, uran birikmalarining darajasi ahamiyatsiz 
bo'lishi mumkin va ularning miqdori lishaynik o'sadigan atrof-muhit sharoitlariga 
bog'liq. 
2. Lishaynik kislotalari: lishayniklar tarkibida usnik kislota, giroforik kislota va 
oleoresorsinol kabi turli xil kislotalari mavjud bo’ladi [2]. 
3. Steroid birikmalari: ko’pchilik turdagi lishayniklar tarkibida turli xil steroid 
birikmalari, jumladan, ergosterol va uning hosilalari mavjud. 
4. Fenolik birikmalar: lishayniklarda turli xil fenolik birikmalar mavjud bo'lib, 
ular depsidlar va depsidonlarni o'z ichiga olishi mumkin. 

---

52 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
5. Aminokislotalar va peptidlar: lishaynik tarkibida uning biologik faolligida rol 
o'ynashi mumkin bo'lgan aminokislotalar va peptidlar mavjud [3]. 
Shuni ta'kidlash kerakki, har bir lishaynikning aniq kimyoviy tarkibi liken 
o'sadigan atrof-muhit sharoitlariga, shuningdek, tadqiqotlarda ishlatiladigan 
ekstraktsiya va tahlil usullariga qarab farq qilishi mumkin. 
Lishayniklar kimyoviy tarkibi bo’yicha turli liken kislotalarini o'z ichiga oladi. 
Lishayniklarda mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan eng keng tarqalgan liken kislotalaridan 
ba'zilari: 
1. Usnik kislota: Usnik kislota eng mashhur va o'rganilgan liken kislotalaridan 
biridir. Antibakterial, antifungal va antiviral faollikka ega [4]. 
2. Girofor kislotasi: Girofor kislotasi ham antibakterial xususiyatlarga ega keng 
tarqalgan liken kislotasidir. 
3. Oleoresorsinol: Oleoresorsinol fenolik liken kislotasi bo'lib, antibakterial 
faollikka ega bo'lishi mumkin. 
4. Psoralen: Psoralen - lishayniklarda mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan 
furanokumarin. U fototoksik xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin va ba'zi dermatologik 
kasalliklarni davolashda qo'llanilishi mumkin. 
Usnik kislotaning mikroblarga qarshi faolligi 
Nemis olimlari 1947 yilda lishayniklardan “Evozin” deb nomlangan birinchi 
antibiotikli dorini olishdi. Bu preparat evernik va usnin kislotalarning aralashmasidir. 
“Evozin” preparati mikroblarga qarshi ta’sirga ega, u teri kasalliklarini (furunkulyoz, 
qizamiq va boshqa teri kasalliklari) mahalliy davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari 
Rossiya Fanlar Akademiyasi Botanika institutida “Binan” tibbiy preparati yaratildi. 
Preparatni tayyorlash uchun dastlabki xom ashyo tallomida usnin kislotani o‘z ichiga 
olgan turli lishayniklar - Cladonia, Usnea, Alectoria, Parmelia va boshqalar turkum 
turlaridan foydalanilgan. Preparat yiringli jarayonlarni davolash uchun tashqi 
mikroblarga qarshi vositadir [5].
Eng mashhur lishaynik antibiotiki usnik kislota bo'lib, u ham likenlarda juda keng 
tarqalgan moddadir. Usnik kislota benzofuran tuzilishiga ega, u fenolik birikma sifatida 

---

53 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
tasniflanadi, u chiroyli och sariq ignalar shaklida osongina kristallanadi, suvda yomon 
eriydi, spirtda ozgina eriydi. Bu birikma ikkita optik izomerik shaklda bo'ladi: D(+) - 
dekstrorotator izomer va L(-) - levorotator izomer, shuningdek, bu izomerlarning 
rasemik aralashmasida. Usnik kislotaning antibiotik faolligi optik aylanish tabiatiga 
juda bog'liq bo'lib, D (+) izomeri odatda faolroqdir. Usnik kislotaning barcha uch 
shakli mikroblarga qarshi faollik uchun o'tmishda keng o'rganilgan va ularning gramm-
musbat va kislotaga chidamli organizmlarga qarshi asosiy faolligi aniqlangan. 
Asrimizning o'rtalaridan boshlab usnik kislota preparatlari bir qator mamlakatlarda 
klinik qo'llanilishini topdi. Mamlakatimizda binan preparati ishlab chiqilgan. Bu usnik 
kislotaning natriy tuzi. Yog 'yoki archa balzamidagi 1% eritma, shuningdek spirtdagi 
eritma. Spirtli ichimliklardagi binan (bir necha tomchi) yallig'langan tomoqni 
mukammal davolaydi va tomoq og'rig'ini oldini oladi; archa yog'iga binan kuyishlarni 
yaxshi davolaydi. 
Usnik kislotaning mikroblarga qarshi faolligi bo'yicha tadqiqotlar hozirgi 
kungacha davom etmoqda. Shunday qilib, 80-yillarda italiyalik olimlar usnik 
kislotaning qo'ziqorin va gramm-manfiy turlarga nisbatan minimal inhibitiv 
kontsentratsiyasini qayta tekshirib, oldingi ma'lumotlarni tasdiqladilar. Mualliflar o'z 
kashfiyotlarini og'iz kariesini davolash va oldini olishda muvaffaqiyatli qo'lladilar, shu 
bilan birga mashhur kuchli antibiotiklarga (eritromitsin, ckfaloridin, sefuroksim va 
boshqalar) qaraganda og'iz bo'shlig'i terapiyasida foydalanish og'iz bo'shlig'i 
mikroflorasi muvozanatini saqlashda hamda stomatitni oldini olish hamda davolshda 
yuqori faollik ko’rsatdi [6]. 
Bu xususiyatlar D (+)-usnik kislotani zamonaviy stomatologik terapiyada juda 
mos dori qiladi. (+)-usnik kislotaning manbai, shubhasiz, usney bo'lishi kerak, bu esa, 
afsuski, daraxt kesish vaqtida daraxtlarning qobig'i va shoxlari bilan birga hali ham 
keraksiz chiqindilar. O'simliklarni olib tashlash va ularni birlamchi qayta ishlash 
texnikasi oddiy. Moddani olish va tozalash standart operatsiyalar bo'lib, xavfli 
kimyoviy moddalardan foydalanishni o'z ichiga olmaydi. Bizning fikrimizcha, yog'och 

---

54 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
kesish vaqtida chiqindilarni yo'q qilish asosida usnik kislota ishlab chiqarish iqtisodiy 
jihatdan foydali va tibbiy maqsadlarda foydalanish uchun samarali [7]. 
Yuqorida aytilganlarga qo'shimcha ravishda, parfyumeriya sanoatida rezinoidlar, 
parfyum fiksatorlari, odekolon va hojatxona sovunlarini olish uchun turli xil turdagi 
epifitik 
likenlardan 
foydalanish 
mumkin. 
Hozirgacha 
aromatik 
lishaynik 
birikmalarining biologik rolini tushunishga ko'p jihatdan erishilmagan. Aksariyat 
likenologlar tasavvur qilish qiyin bo'lgan ishni qilishayotganini tan olishadi. 
Shubhasiz, ularning adaptiv rolini yaxshiroq tushunish talab etiladi, chunki bu 
evolyutsiya jarayonida lishaynik kislotalarini ishlab chiqarishni yo'q qilish emas, balki 
ushbu noyob metabolitlarni yaxshilash hamda ularning amaliyotga tadbiq etilish 
sohalarini kengaytirish muhim masaladir. 
Albatta, lishayniklarning biologik xususiyatlari - sekin o'sishi, sun'iy sharoitda 
saqlash qiyinligi va g'ayrioddiy fiziologiyasi tufayli o'rganish qiyin ob'ekt hisoblanadi. 
Quritish va botqoqlanishga o'ta qarshi hususiyatlarining mavjudligi, atmosfera 
ifloslanishiga o'ta sezgirligi hatto mutaxassislarni ham hayratda qoldiradi [8]. Noyob 
kimyoviy birikmalar to'plami tadqiqotchini o'zining noyobligi bilan hayratda qoldiradi. 
Lishayniklarni ko'p asrlik ilmiy o'rganish hali ham ko'plab jiddiy savollarni qoldiradi. 
Lekin mintaqamizdagi likenlarni o'rganishning belgilangan yo'nalishlari olib borilgan 
tadqiqotlarning istiqbollari haqida ijobiy xulosalar chiqarishga imkon beradi. 
O’rganishlarimiz 
natijasida 
shularni 
xulosa 
qilishimiz 
mumkinki, 
lishayniklarning birlamchi va ikkilamchi metabolitlari yuqori biologik faol moddalar 
manbai sifatida tibbiyot hamda farmatsevtikada qo‘llash yuqori istiqbolga ega. Ushbu 
moddalardan foydalanish tabiiy farmatsevtika assortimentini kengaytiradi, inson 
salomatligining yaxshilanishiga samarali ta'sir ko‘rsatadi. Keltirilgan ma'lumotlarga 
asoslanib, shuni aytish mumkinki, lishayniklarning metabolik mahsulotlarini o‘rganish 
muhim vazifadir, chunki bu orqali kasalliklarga va turli bakteriyalarga qarshi 
kurashning yangi shakllarini topish mumkin. Shu sababdan lishayniklarning kimyoviy 
tarkibini chuqur o’rganish, undan biologik faol moddalar ajratib olish, hamda ulardan 

---

55 
UNIVERSAL JOURNAL OF MEDICAL
AND NATURAL SCIENCES 
VOLUME 1 
ISSUE 5 
ISSN 
2992-8826 
farmatseptik mahsulotlar, dori-darmonlar tayyorlash usullarini ishlab chiqish haqidagi 
bilimlarni kengaytirish uchun yana ko’plab qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazish zarur.