Lizing-agror sohada ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish uslubi
Lizing munosabatlarini amal qilish jihatlari va ususiyatlari
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Lizing munosabatlarini amal qilish jihatlari va ususiyatlari.
Jahon xo’jaligida lizing operatsiyalari ko’plab mamlakatlarda iqtisodiyot barqarorligi va rivojlanishining ajralmas qismi bo’lib qolganligini ko’rsatmoqda. Milliy iqtisodiyotlarda lizing hajmi o’sishining sur’ati mashina va uskunalarni ishlab chiqarish uchun xususiy kapital qo’yilmalarning o’sish sur’atidan ahamiyatli darajada oshib bormoqda. Mahsulotlarni ichki bozor bilan bir qatorda tashqi bozorlarda sotishda ham lizingdan keng foydalanilmoqda. Rivojlangan mamlakatlarning lizingga oid qonunchiligi ahamiyatli darajada farqlanadi. Chunonchi, lizing kontrakt oxirida uskunalarni opsion bilan sotib olish fransuz modeli Angliyada lizing bitimi emas, balki sotish sifatidagi ijara hisoblanadi. AQShda ham, shuningdek opsion lizingning majburiy sharti hisoblanmaydi. Lizingda sotib olish uchun opsionning o’rni butunlay qarama- qarshi bahoga ega, ya’ni: uni lizingning kerakli va uzluksiz qismi kabi tan olishdan boshlab to lizing operatsiyalarida ijobiy o’rin egallashini rad etgunga qadar. Lizing olinadigan mol- mulkning buxgalteriya hisobi qoidalarida ham bir 22 xil yondashish kuzatilmaydi. Buxgalteriya hisobining inglizsakson tizimi lizing obyekti ijaraga oluvchining balansida aks ettirilishini nazarda tutadi, Fransiya va boshqa ayrim mamlakatlarning amaldagi me’yorlari bo’yicha esa - u lizingga beruvchi kompaniyaning balansida hisobga olinadi. Shu paytga qadar dunyo amaliyotida hatto lizing tushunchasining yagona talqini ham berilmagan. Bu nafaqat lizing operatsiyalarini yoritish uchun qo’llaniladigan turli atamalardan foydalanish (Fransiyada -qarz-ijara, Belgiyada -moliyaviy ijara va h.), balki huquqiy va iqtisodiy xususiyatlar bilan bog’liqdir. Bundan tashqari, ko’pchilik mamlakatlar (jumladan, AQSh) da lizing bitimlarini tartibga soluvchi maxsus qonun hujjatlari mavjud emas, lizing shartnomalaridan kelib chiqadigan munosabatlar esa fuqarolik huquqi va mol-mulkni vaqtinchalik foydalanishga berishda taraflarning munosabatlarini belgilovchi savdo huquqining umumiy qoidalari, amortizatsiya va soliqqa tortish imtiyozlari va buxgalteriya hisobiga oid soliq qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Ushbu mamlakatlarda lizing va sud amaliyoti yetakchi o’rin egallaydi. Maxsus huquqiy ta’minot mavjudligi yoki mavjud emasligidan qat’iy nazar, moliyaviy va tezkor lizing mohiyatining iqtisodiy va huquqiy ta’rifi ustuvor o’rin egallaydi. Xorijiy mamlakatlarda lizing munosabatlarini tartibga solish amaliyotini umumlashtirish huquqiy ta’minot bo’yicha mamlakatlarni uch guruhga ajratish imkoniyatini beradi: - lizing bitimlarini tartibga soluvchi maxsus qoidalarga ega (Fransiya, Belgiya, Italiya va boshqalar); - maxsus qonun hujjatlariga ega (Angliya, Avstraliya); - maxsus qonunlar va qonunosti hujjatlarga ega bo’lmagan (AQSh, Germaniya). Birinchi guruh mamlakatlarining maxsus qonunlarida lizingda vujudga keladigan uch tomonlama munosabatlarning butun majmuini tartibga solishga intilish ko’pchilik muhim masalalarni batafsil tartibga solish mavjud emasligi bilan mujassamlashgan. 23 Ushbu hujjatlarga muvofiq uch taraflama asosdagi lizing kelishuvida uskuna kelajakda ijaraga berish maqsadida sotib olinishi va undan faqat ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanish mumkinligi, shuningdek sotib olish huquqlari va shartnoma muddati tugagandan keyin sotib olish huquqlari va u sotib olinishining cheklangan bahosi albatta qayd etiladi. Shuning bilan bir qatorda, ushbu davlatlarda tavakkalchilik va vujudga keladigan mas’uliyat masalalari fuqarolik va savdo huquqining umumiy me’yorlari bilan hal etiladi. Mamlakatlarning ikkinchi guruhida lizingning huquqiy tartibga solinishi ikki tamoyildan-vaqtinchalik foydalanish uchun beriladigan mol-mulk qiymatidan va lizing kelishuvi subyektlaridan mol-mulk qiymatidan va lizing kelishuvi subyektlaridan kelib chiqib tartibga solinadi. Masalan, Angliyaning qonunchilik amaliyotida agar lizing qiymati 2000 funt-sterlingdan oshmasa, foydalanuvchi esa-huquqiy shaxs bo’lsa, 1965-yilgi “Ijara-sotish to’g’risida”gi qonun me’yorlari qo’llaniladi. Uchinchi guruh mamlakatlari uchun maxsus qonun hujjatlarining mavjud emasligi lizing rivojlanishiga to’sqinlik yaratmaydigan AQSh huquqiga xosdir. Bu yaqin vaqtlarga qadar AQShda amortizatsiya va soliq imtiyozlari lizingga murojaat qilish uchun asosiy turtki beruvchi omil bo’lib hisoblanganligi bilan izohlanadi. Ular o’z navbatida soliqqa tortish masalalari bo’yicha qonun hujjatlari bilan tartibga solingan. Ushbu guruhga kiruvchi mamlakatlarda lizing bitimlariga nisbatan shuningdek fuqarolik va savdo huquq qoidalari keng qo’llaniladi. Bir qator mamlakatlarda lizing munosabatlarining subyektlari to’g’risidagi masala ham turlicha hal etiladi. Masalan, Fransiyada lizing bitimlarini banklar va ular bilan bog’liq bo’lgan maxsuslashtirilgan moliyaviy tashkilotlar amalga oshirishi mumkin. Belgiyada lizing bilan faqat Belgiya Qirolligi Iqtisodiyot vazirligining maxsus ruxsatnomasiga ega bo’lgan tashkilotlar shug’ullanishi mumkin. Italiyada lizingga beruvchi muayyan miqdordagi kapitalga ega bo’lishi lozim. AQShda lizing kompaniyalarining to’rt turi keng tarqalgan: 24 • banklar va ularning bo’limlari; • texnika ishlab chiqaruvchi firmalarning lizing bo’yicha maxsuslashtirilgan bo’limlari; • mustaqil lizing firmalari; • boshqa tashkilotlar (sug’urta, brokerlik, investitsiya va h.); Banklarning lizing biznesi doirasiga faollik bilan kirib borishi bir qator shartlar bilan belgilanadi, jumladan: • deyarli barcha mamlakatlarda banklar tomonidan mol-mulkni lizingga berish, ya’ni bevosita ijaraga beruvchilar vazifasini bajarishga ruxsat berilganligi natijada o’tgan asrning 60-70 yillarida kompaniyalarda likvid mablag’larga keskin yetishmovchilik vujudga kelganda banklar zudlik bilan ushbu huquqdan foydalanib, uskunalarni lizingga taqdim eta boshladilar; • bir qator mamlaktlarning qonun hujjatlari banklar tomonidan bir shaxsga o’z ustav kapitalidan 10% ortiq bo’lgan miqdorda kredit berishni taqiqlaydi, lizingga esa ushbu cheklovlar taalluqli emas; • lizing operatsiyalari shakli bo’yicha kreditlashning variantlari bo’lganligi va bir qator hollarda ularning asosiy mohiyati moliyalashtirish (birinchi navbatda moliyaviy lizing) hisoblanganligi sababli banklar lizing loyihalarini tashkil etish va bajarishda kerakli ishtirokchilar bo’lib qoladilar. Hozirgi kunda yetarli darajada yirik hisoblangan operativ bankning bevosita ishtirokisiz amalga oshirilmaydi. AQShda lizing rivojlanishining sabablaridan biri soliq imtiyozlari, ya’ni tezlashtirilgan amortizatsiya va investitsiya soliq imtiyozi (yangi investitsiyalarning 10% gacha qiymati soliq summasidan chegirilgan) hisoblanadi. Masalan, uskunani sotib olish bo’yicha xarajatlar -100 000 dollar, investitsiya bo’yicha imtiyoz -10% bo’lgan taqdirda, 10 000 dollarga teng bo’lgan summa soliq summasidan chegiriladi. Biroq, shartnoma AQSh Moliya vazirligining Ichki daromadlar boshqarmasi tomonidan ijara uchun belgilangan qoidalarga muvofiq bo’lgan holdagina soliq imtiyozlari bo’yicha huquq paydo 25 bo’ladi. AQSh Moliya vazirligining Ichki daromadlar boshqarmasi tomonidan: • lizing 30 yildan kam bo’lgan muddatda amal qilishi; • lizing bilan mol- mulk oqilona bozor bahosidan kam bo’lgan bahoda sotib olish imkoniyati nazarda tutilmasligi, masalan 1 dollarga; • lizing to’lov jadvalida dastavval yuqori miqdordagi to’lovlarni, keyinchalik esa-kam miqdordagi to’lovlarni nazarda tutmasligi belgilangan. Bu lizingdan soliqdan bosh tortish vositasi kabi foydalanilayotganligi to’g’risida dalolat berar edi; • lizing ijaraga beruvchini foydaning me’yoriy bozor darajasi bilan ta’minlashi; • lizing muddatini uzaytirish uskunaning me’yoriy bozor qiymatini hisobga olish bilan belgilanadi. Lizing taraflarga ahamiyatli darajada soliq imtiyozlarini taqdim etishi munosabati bilan soliq idoralari avvalambor u ushbu imtiyozlardan foydalanish maqsadida taraflar tomonidan lizing shartnomasi shaklidagi niqoblangan oldi- sotdi emasligini aniqlaydilar. Bunda amaliyot bir qator me’yoriy hujjatlarga tayanadi. AQShning Ichki daromadlar boshqarmasi lizingning muntazam ravishda chop etadi, ularda lizing shartnomasi va shartli oldi-sotdi shartnomasi o’rtasidagi farqlarni belgilash uchun asosiy mezonlar bayon etiladi. Agar ijaraga beruvchi mol-mulkni amalda uning butun foydalanish muddatida ishlatmasa, shartnoma imtiyozli soliqqa tortish maqsadida tuzilgan hisoblanadi (lizing kompaniyasiga mol-mulk egasi sifatida qaraladi). Amaliyot shartnoma lizing shartnomasi sifatida tan olinmagan sud ishlarining asosiy qismi mol-mulkdan aksariyat butun iqtisodiy foydalanish muddatida ishlatilgan shartnomalarga taaluqliligini ko’rsatadi. Agar mol-mulkka egalik qilish huquqi ijaraga beruvchiga o’tkazilsa, shartnoma oldi-sotdi shartnomasi kabi hisoblanadi. Agar Ushbu mol- mulkdan vaqtinchalik foydalanish uchun to’lovlar amaldagi haqqoniy stavkalardan ahamiyatli darajada yuqori bo’lgan taqdirda Ushbu shartnoma lizing 26 shartnomasi kabi hisoblanmaydi. Ushbu holatda shubhasiz lizing shartnomasi hisoblangan shartnoma bo’yicha to’lovlar hisoblash nuqtasi kabi olinadi. Shartli ravishda sotishda sotuvchi, odatda lizing kompaniyalaridan farqli mol-mulk qiymatini o’ziga tezkor qaytarish holati bunday omil qabul qilinishi uchun asos bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun oshirilgan davriy to’lovlar tuzilgan shartnoma lizing shartnomasi emas, balki shartli ravishda oldi-sotdi shartnomasi ekanligidan dalolat berishi mumkin. Agar sotib olish bo’yicha opsion bahosi boshqa to’lovlarga nisbatan pastroq bo’lgan taqdirda ham shartnoma, shuningdek, oldi- sotdi shartnomasi kabi tavsiflanadi. Yaponiyada lizing biznesi XX asrning 60-yillaridan boshlandi. Lizing operatsiyalari shu qadar yuqori sur’atlarda rivojlandiki, natijada Yaponiya lizing operatsiyalari hajmi bo’yicha AQShdan keyin ikkinchi o’rinni egallaydigan davlatga aylandi. Lizing faoliyati rivojlangan jahonning ayrim mamlakatlarida, xususan, Fransiyada, Belgiyada, Ispaniyada maxsus lizing qonunchiligi mavjud. Ushbu mamlakatlarning me’yoriy hujjatlarida lizing tushunchasiga ta’rif berilgan, moliyaviy lizing (moliyaviy ijara) shartnomasi tuzilganligi to’g’risida dalolat beruvchi belgilar qayd etilgan, lizingga beruvchi javob beradigan talablar, shuningdek lizing muddati va mol- mulkning me’yoriy xizmat qilish muddati o’rtasidagi mutanosiblik shakllantirilgan, lizingga beruvchi, lizingga oluvchi va mol-mulkni sotuvchi o’rtasidagi munosabatlar tartibga solingan. Yaponiyada lizing munosabatlarining birlamchi huquqiy asosi bo’lib, Fuqarolik kodeksi hisoblanadi. Fuqarolik kodeksiga ko’ra, moliyaviy lizing quyidagi talablarga javob berishi kerak: - lizing muddati qat’iy belgilab qo’yiladi va lizing to’lovlarining jami summasi lizingga berilgan uskunani sotib olish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar summasidan kam bo’lmasligi kerak; - lizingga oluvchi ijaraga olingan aktivdan kelgan barcha daromadlardan foydalanish huquqiga ega, lizing shartnomasi muddati davomida 27 foydalanilayotgan aktiv bo’yicha barcha xarajatlarni qoplashi zarur; - moliyaviy lizing shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish mumkin emas. AQShda tuzilgan lizing shartnomalarining asosiy qismida ijaraga oluvchi u tomonidan foydalanilgan mol-mulkni shartnoma muddati tugagandan keyin sotib olish huquqi to’g’risida izoh mavjud. Biroq lizing amalda kuchga ega ekanligini tasdiqlash uchun ijaraga oluvchi tomonidan mol-mulk uchun to’lashi lozim bo’lgan baho ijaraga beruvchi mol-mulkni boshqa har qanday shaxsga sotishi mumkin bo’lgan bahoga teng bo’lishi (ya’ni «haqqoniy bozor bahosi» bo’lishi) lozim. AQShda 1997-yilga qadar firmalar uskunalar qiymatini o’zlarining balanslarida aks ettirmasdan ularni ijaraga olishlari mumkin edi, ya’ni balansdan tashqari schyot mavjud edi. Shu bois, yirik miqdorda qarzdor bo’lgan firmalar, qarzning oshgan summasini ko’rsatmagan holda qo’shimcha ravishda uskunalarni olishlari mumkin edi. Shunday qilib, haqiqiy qarz investorlar va eksportyorlarga ma’lum bo’lmasdan yashirinib qolar edi. 1976-yilda Moliyaviy hisobning standartlashtirish boshqarmasi tomonidan ayrim moliyaviy bitimlarni mol-mulkni sotib olish kabi hisobga oladigan va o’z zimmasiga moliyaviy majburiyatlarni qabul qilishga majbur etadigan 13-sonli qaror qabul qilingan. Ushbu qarorning maqsadi «haqiqiy lizing»ni lizing yordamida sotib olishdan farqlashdan iborat edi. Me’yoriy hujjatlarda bitimlarni lizing operatsiyalariga mansub deb tan olish qoidalari ham ahamiyatli ravishda farqlanadi. Bundan tashqari, lizingning alohida xususiyatlari bo’yicha qonun hujjatlarining o’zi bir mamlakatning o’zida vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadi. Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|