M a g I s t r a t u r a m ə r k ə z I Əlyazma hüququnda Şükürov Mübariz Yaqub oğlu «Bİznes infrastrukturunun iNKİŞafinin təŞKİlati İQTİsadi mexaniZMİ»
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sxem 1.2. İnfrastrukturun funksiyaları
. Beləliklə, infrastruktur məhsulun istehlakçıya qədər çatdırılmasını yüngülləşdirir. Bundan başqa, infrastrukturun funksiyaları kapital dövriyyəsinin sürətlənməsini təmin edir və bununla iqtisadiyyatın effektivliyini artırır. Nəhayət, infrastruktur milli iqtisadi dövriyyənin fasiləsizliyini təmin edir. İnfrastruktur funksiyaları Vasitəçilik funksiyası İnformasiya funksiyası Nizamlayıcı funksiya
23 İnfrastrukturun rolu daim artır. Bu, ilk növbədə, məhsulun istehsal həcmlərinin artımı ilə bağlıdır. İkincisi, ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi ilə, bu da iqtisadiyyatda əlaqələrin artmasına, yeni sahələrin yaranmasına, yeni ərazilərin dövriyyəyə cəlb edilməsinə səbəb olur. Üçüncüsü, istehsala xammalın və enerjinin yeni mənbələri daxil olur. Bütün bunlar kommunikasiya, yollar, nəqliyyat və s.-nin inkişafı ehtiyacına gətirib çıxarır. İnfrastrukturun məhsulu vasitəçilik xidmətidir. Xidmət – bu yalnız malın istehsalı zamanı mövcud olan xüsusi maldır. Bazar infrastrukturunun bazar iqtisadiyyatının təbiəti ilə şərtlənmiş iki əsas funksiyasını ayırd etmək olar: a) bazar iqtisadiyyatının subyektlərinin iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrinin və qarşılıqlı təsirinin fasiləsiz fəaliyyətinin təmin edilməsi b) əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin nizamlanması. Bazar iqtisadiyyatının subyektləri kimi bir tərəfdən resurs və məhsulların sahibləri, digər tərəfdən isə kommersiya strukturları və dövlət nəzərdə tutulur. İqtisadiyyatın subyektlərinin hər iki təsnifatı bir-birini tamamlayır və bu subyektləri ayrı-ayrı kriteriyalar üzrə ayırd edir. Bu funksiyaların hər biri müəyyən cəhət və xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Təminedici funksiya öz mahiyyətinə görə iqtisadiyyatın infrastrukturunda onun mahiyyətini və bilavasitə təyinatını xarakterizə edən daxili, immanent (məxsusi) funksiyadır. Belə funksiya passiv xarakter daşıyır. Bazar iqtisadiyyatı bütün iqtisadiyyatın alt sistemi kimi bir növ bazar iqtisadiyyatına məhsulun yaradılmasında bilavasitə iştirak etmədən iqtisadi funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün (hər şeydən əvvəl, resursların optimal akkumulyasiyası və onlardan təsərrüfat fəaliyyəti məhsullarının hazırlanması kimi) şərait və imkanlar təqdim edir. Bununla yanaşı, göstərilən funksiya birbaşa da təsnif oluna bilər, belə ki, adekvat infrastrukturun formalaşması iqtisadi sistemin, eləcə də onun inkişafının mövcud olmasının və təkrar istehsalının bilavasitə və vacib şərtlərindən biridir [45, 63]. Nizamlayıcı funksiya bir növ təminedici funksiyadan artır, onun ardı hesab edilir, lakin onun xüsusiyyətləri əksdir. O hər şeydən əvvəl, xarici xarakter daşıyır. Infrastrukturun iqtisadi sistemin alt sistem olmasına baxmayaraq, bu alt sistem 24 təsərrüfat subyektlərinin qarşılıqlı təsir prosesində mövcud olur. Bu mənada bu funksiya keçid iqtisadiyyatı sistemlərində xüsusilə nəzərə çarpan aktiv funksiyadır. Nəhayət, öz təbiətinə görə o məhsulun bilavasitə yaradılması sahəsində bu və ya digər problemlər haqqında iqtisadiyyata işarə verən əks təsir funksiyasıdır. Hər iki funksiya ayrılmaz surətdə bağlıdır və biri olmadan digəri reallaşa bilmir. Onların qarşılıqlı təsirinin nəticəsi əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin optimallaşdırması kimi müəyyən oluna bilən tamamilə müəyyən edilmiş sintetik effektdir. Əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin təmin edilməsi və nizamlanması prosesində infrastruktur mal və xidmətlərə olan ictimai ehtiyaclar və istehsalat prosesinin tələb edilən miqyaslarda onları təmin etmə qabiliyyəti arasında uyğunluğa nail olmağa imkan yaradır. Bununla yanaşı, hər iki funksiyanın reallaşdırılmasında birləşmə təmin olunur, resursların bölgüsündə mütənasibliyi əldə edilir ki, bu da öz növbəsində, resursların və məhsulların bölgüsüylə bağlı xərclərin minimallaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu səbəbdən infrastruktur öz funksiyaları nəticəsində iqtisadiyyatın effektivliyini, özü də yalnız ona məxsus olan ölçüdə və mexanizmlər vasitəsilə təmin edir. Effektivliyin bu hissəsini gizli effektivlik adlandırmaq olar, çünki ona xərclərin və nəticənin birbaşa və bilavasitə müqayisə edilməsi metodları tətbiq edilə bilmir (məsələn, məhsul yığımı üçün pis yolların mənfi nəticələri və ya hesablamaların sürətini tormozlayan amil kimi bank sisteminin kifayət qədər inkişaf etməməsi və s.) [45, 66]. Bazarın infrastrukturunun institutları investisiya sahəsində vasitəçilik xidmətlərinin göstərilməsi, təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərinin sığorta edilməsi ilə məşğul olurlar, etibarlı əməliyyatlar keçirirlər. İnfrastruktur həmçinin makroiqtisadi nizama salma zamanı istifadə olunur: onun köməyi ilə dövlət antiinflyasiya tədbirlərini, məşğulluq siyasətini həyata keçirir, iqtisadiyyatın tsiklik tərəddüdlərinə mane olur. Beləliklə, nəticə çıxartmaq olar ki, bazarın iqtisadi infrastrukturu bütovlükdə iqtisadi sistemin fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir [45, 74] Professor O.Y. Məmmədov bazar infrastrukturunun tərkibinə aşağıdakı bazarları daxil edir: [1, 20]
25 əmtəə və xidmətlər bazarını; kapital bazarını; əmək bazarını. R. Katanov kredit bazarını valyuta bazarı ilə əvəz etməklə digər üç bazarı olduğu kimi saxlayır: əmtəə və xidmətlər bazarı; kapital bazarı; əmək bazarı; valyuta bazarı. Professor B.A. Rayzberq bazar infrastrukturunun tərkibini bazardakı əmtəənin növünə görə müəyyən edir və belə qənaətə gəlir ki, müasir supermarketdə ən müxtəlif malları almaq mümkün olduğuna görə, onu bir neçə bazardan ibarət olan “bazarlar bazarı” hesab etmək olar. O, bazar infrasrukturunu təsnifləşdirərkən, bundan əvvəlki təsnifatdan fərqli olaraq, kapital və əmək bazarlarını istehsal amilləri bazarında birləşdirir, kredit və valyuta bazarlarını maliyyə bazarı ilə əvəz edir, habelə informasiya bazarını özünün verdiyi təsnifata əlavə edir: [44, 93] istehlak malları və xidmətləri bazarı; istehsal amilləri bazarı; daşınmaz əmlak bazarı; maliyyə bazarı; informasiya bazarı. Professorlar A.İ.Dobrınin və L.S.Taraseviç bazar ifrastrukturlarının aşağıdakı təsnifatını daha məqbul hesab edirlər: əmtəə və xidmətlər bazarı; maliyyə bazarı; inteliektula məhsul bazarı; işçi qüvvəsi bazarı; reqional bazarlar. 26 əmtəə mübadilə münasibətlərinin inkişaf etmiş sistemi kimi yanaşmaqla onu, Professor A.S. Bulatovun özünün redaktəsi ilə çap edilmiş «İqtisadiyyat» dərslyinin müəllifləri infrasrukturu «böyük bazar» ilə əvəzləyir və bazara «böyük bazar» ünsürlərinin, ayrı-ayrılıqda bir-birilə sıx və qarşılıqlı əlaqədə olan bazarların sistemi kimi xarakterizə edirlər. Müəlliflər «böyük bazarın» tərkibini aşağıdakı kimi təsəvvür edirlər: [1, 24] işçi qüvvəsi bazarı; maliyyə bazarı; istehsal vasitələri bazarı; istehlak bazarı; xidmətlər bazarı; texnologiyalar bazarı; mənəvi sərvətlər bazarı. Professorlar V.i. Vidyapin və Q.P. Juravlyovanın bazar infrastrukturuna aid etdikləri bazarların təsnifatı bundan əvvəl baxdığımız müvafiq təsnifatlardan daha təkmil olsa da, bütün sərbəst bazarları tam əhatə etmir: əmtəə və xidmətlər bazarı; işçi qüvvəsi bazarı; istehsal vasitələri bazarı; valyuta vasitələri bazarı; , valyuta, qiymətli kağızlar bazarı; patentlər, elmi-texniki işlənmələr bazarı; informasiya bazarı; dövriyyə vəsaitləri bazarı; ayrı-ayrı əmtəələr və ya əmtəə qrupları bazarı; lisenziyalar bazarı.
|