M a g I s t r a t u r a m ə r k ə z I Əlyazma hüququnda Şükürov Mübariz Yaqub oğlu «Bİznes infrastrukturunun iNKİŞafinin təŞKİlati İQTİsadi mexaniZMİ»
Biznes infrastrukturunun təsnifatı
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Biznes infrastrukturunun təsnifatı
İnfrastruktur sadəcə müəyyən sahələrin məcmusu deyil, maddi istehsalın və sosial həyatın effektiv inkişafının ümumi şərtlərinin xaraktersitikasıdır. Məhz malların istehsalı, onların sərbəst hərəkəti və fərdi istehlakı üçün müəyyən regionlarda optimal şərtlərin yaradılması infrastrukturu digər fəaliyyət növlərindən fərqləndirən prioritetdir və onu milli iqtisadiyyatın digər sahələrindən ayıran əsas əlamətdir. Bazar münasibətləri şəraitində cəmiyyətə fəaliyyətin müxtəlif növlərinin aparılmasında vacib olan təbii sərvətlər digər infrastruktur tələb edir ki, bu da
15 konkret regionun infrastruktur kompleksinin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarında transformasiya olunmasını labüd edir. Infrastruktur fəaliyyətini və infrastrukturun regional inkişafa təsirini infrastrukturun ərazi funksiyaları adlandırırlar. Funksional əlamət üzrə infrastrukturun təsnifatı istehsal, sosial, maliyyı-kredit, informasiya, innovasiya, institutusional və s. növləri ayırmağa icazə verir [42, 14]. İnfrastrukturun təsnifatı haqqında ilk dəfə amerika alimi P.Rozenşteyn-Rodan danışmışdır. O bu termini iqtisadi elmə gətirmişdir. Onun tərəfindən infrastrukturun iki əsas növü ayırd edilmişdir: təsərrüfat (və ya istehsal) və sosial. Regionun infrastrukturu ərazilərin effektiv inkişafının ümumi şərtlərini müəyyən edir, mal mübadiləsi və fərdi istehlak, mal və xidmətlərin istehsalı üçün optimal şərait yaradır. Bu, infrastrukturu milli iqtisadiyyatdan müstəqil fəaliyyət növünə ayırır. Qərb alimləri tərəfindən iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinin infrastruktura aid edilməsi kriteriyalarının axtarılması onun üçün xarakterik olan cəhətlərin ümumiləşdirilməsinə və əsas əlamətin aşkar edilməsinə gətirib çıxardı. D.Klark, E.Tuxtfeld və digər iqtisadçılar hesab edirlər ki, infrastruktur obyektləri bölünməzliyi, xarici effekti, rentabelliyinin kifayət qədər olmaması, bazar mexanizminə tabe olmaması ilə xarakterizə olunur. Y.Ştoler infrastrukturun üç növünü ayırd edir: texniki, iqtisadi və institutisional. O qurğuların bölünməzliyini, uzun ömrü texniki əlamətlər hesab edir. İqtisadi əlamətləri isə iqtisadi effekt, investisiya xarakteri, daimi kapitalın xərclərində yüksək payı, investiyaların yüksək riski adlandırır. İnstitusional əlamətlər infrastrukturun müxtəlif institutlarının olması, infrastruktur obyektlərinin defisiti, mərkəzləşdirilmiş nəzarət və idarəetmə, infrastrukturun inkişafının qanunvericilik bazasının olmasıdır. Lakin burjua iqtisadçıları iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinin infrastruktura aid olmasının başlıca kriteriyalarını müəyyən edə bilməmişdilər. Bu barədə öz tədqiqatlarına əsasən əsas əlamətin olmadığı barədə qənaətə gələn Y.Ştoller açıq-aydın bildirmişdir [46, 93]
16 Regional infrastruktur müəyyən spesifik əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlər əsasında infrastruktur sahələrini qruplaşdırmaq və onları müvafiq olaraq ictimai istehsal sahələrinin məcmusundan ayırmaq olar. Regional iqtisadiyyatın infrastrukturu vahid əlamətə malik olan elementlərdən ibarətdir. Bu zaman onların hər biri spesifik xüsusiyyətlərə malik olur. Onun komponentlərinin nisbəti strukturu əmələ gətirir. Infrastrukturun təsnifatı bir sıra əlamətlər əsasında aparıla bilər. qeyd etmək lazımdır ki, hər təsnifat müəyyən ehtiyacların, praktik fəaliyyətin həyata keçirilməsinin bu və ya digər tələbinə və vəzifəsinə uyğun gəlib-gəlməməsinin nəzərə alınması ilə işlənib hazırlanır. R.Yoximsen infrastrukturun maddi, institusional, fiziki hissələrini ayırd edir. Maddi infrastruktur dedikdə, o, başa düşür: milli iqtisadiyyatda nəqliyyat və telekommunikasiya, enerji təminatı üçün istifadə olunan bütün qurğuların, cihazların və istehsal vasitələrinin məcmusu; tikinti və s. İnstitusional infrastruktur təsərrüfat vahidlərinin özlərinin iqtisadi qərarlarını formalaşdırdığı və onları digər sahibkarlarla əməkdaşlıq zamana həyata
keçirdikləri yaradılmış və qanuniləşdirilmiş müəssisələri əhatə edir. Fiziki infrastruktura “bazar iqtisadiyyatı şəraitində insanların mənəvi, sahibkarlıq, proffesional və digər qabiliyyətləri”ni daxil edir [46, 96]. İ.P.Boykov və F.F.Rıbakov istehsal, sosial, elmi-texniki və bazar infrastrukturunu ayırd edirlər. N.A.Juravlev funksional təyinatına görə infrastsrukturun səkkiz əsas növünü ayırır: energetik, nəqliyyat, kommunikasiya, ekoloji, innovasiya və s. qeyd edir ki, onları idarəetmə metodları xeyli fərqlənir. D.V.Şopenkonun fikrincə, ümumi təsnifat əlaməti onun istehsal və sosial infrastruktura bölünməsidir. Lakin regional səviyyədə bu təsnifatı dəqiqləşdirmək lazımdır. İnnovasiya-təhsil və institusional infrastruktur bi təsnifatda xüsusi rol oynayırlar, çünki funksional infrastrukturun bütün növləri ilə qarşılıqlı təsirdə olur və onların inkişafını və regional iqtisadiyyatın özünün modernləşdirilməsini müəyyən edir. 17 Regionun ictimai-iqtisadi inkişafını dörd qrup göstəricilər xarakterizə edir: 1) resurs potensialı (faydalı mədənlər, torpaq, meşə, su resursları); 2) energetika infrastrukturunun inkişafı (yol-nəqliyyat, rabitə-informasiya, müəssisələrin sayı və istehsalat gücü, onların əsas fondlarının dəyəri); 3) sosial infrastruktur tərəfindən müəyyən edilən insan kapitalının inkişafı; 4) institusional infrastrukturdan asılı olan investisiya, innovasiya və işgüzar iqlim. A.V.Abayev hesab edir ki, infrastruktur iki böyük kateqoriyaya bölünür: iqtisadi (istehsal) və sosial. İqtisadi infrastruktur nəqliyyat, əlaqə, enerji - və su təminatını, sosial infrastruktur - təhsil və səhiyyə obyektlərini özünə daxil edir. Bu bölünmə kifayət qədər şərtidir, çünki infrastrukturun ayrı elementləri həm iqtisadi, həm də sosial xüsusiyyətlər daşıyır. Məsələn, adətən sosial infrastruktura aid olan təhsil müəssisələri artımın ən əhəmiyyətli iqtisadi amili olan insan kapitalının generasiya edilməsində mühüm rol oynayırlar [42, 16]. İnfrastruktur tərkibinə ənənəvi daxil edilən nəqliyyat, əlaqə, maddi-texniki təminat, təmir və başqa köməkçi xidmətlər kimi sahələrlə yanaşı, kadrların hazırlanması, istehsal və elmi təminat, iqtisadiyyatın informasiya təminatı, istehsalda əməyin qorunması da aiddir. V.P. Krasovskisinin fikiriylə razılaşmaq lazımdır, hansı ki, vurğulayır ki, infrastrukturun tərkibinə daxil edilən sahələrin və obyektlərin aidəsi müəyyən elastikliklə səciyyələnir, bununla əlaqədar olaraq infrastruktur obyektlərinin ciddi və sərt təsnifatını təklif etmək məqsədəuyğun deyil. İnfrastruktur - yalnız yığılmış maddi sərvət deyil, ictimai istehsal prosesində müəyyən funksiyaların icra edilməsini təmin edən insanın fəaliyyət sferası, müəssisələrin "sahələrinin məcmusu"dur. T.Q. Semenkovanın nöqteyi-nəzəri xüsusi maraq kəsb edir, hansı ki, infrastruktur kateqoriyasının siyasi-iqtisadi məzmununu və onun regionda təkrar istehsal prosesləri ilə əlaqəsini açır və iddia edir ki, bütün infrastruktur obyektlərinin mövcudluq şərti genişləndirilmiş təkrar istehsal prosesinin normal həyata keçməsi üçün onlara obyektiv ehtiyacdır. Həm də infrastruktura daxil edilmiş müəssisə və idarələrin sahələrinin məhsuldar xarakteri müəssisələrdə əlavə
18 məhsulun yaradılması ilə deyil, bütovlükdə milli gəlirin artırılması işində milli iqtisadiyyat ilə əlaqəsi ilə müəyyən edilir. Yəni infrastruktura sənaye və kənd təsərrüfatından başqa milli iqtisadiyyatın praktik olaraq bütün sahələri qoşulur [41, 78]. V.Q. Terentyev infrastruktura istehsalın müxtəlif amillərinin və nəticələrinin nəqli, akkumulyasiya və bölgüsünü təmin edən ümumi şəraiti yaradan kompleks kimi baxır. Onun fikrincə, infrastruktur bilavasitə ictimai istehsalın təşkilinin formalarının inkişafını təmin edir və əmək bölgüsünün dərinləşməsi ilə birbaşa bağlıdır. Y.V.Bloxin öz əsərlərində qeyd edir ki, əsas istehsalın sahələrində normal istehsal fəaliyyəti şərtlərini təmin edən təkrar istehsal prosesində funksional fəaliyyəti ümumi istifadə edilən köməkçi, xidmət edən sahələri, maddi istehsal sahələri və qeyri-istehsal sahələri olan infrastrukturu təşkil edir. Əsas istehsaldan fərqli olaraq, infrastrukturun fəaliyyəti onun mövcudluğunun ümumi şərtlərini yaradır. İnfrastrukturu ümumi şəkildə belə təsnifləşdirmək olar: (42, 18)
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|