M Ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 1 5 0 MƏHƏMMƏd tagi siDQİ Ə s ə r L ə r I

sa n i  nizam   ilə   dü zü lən  teleq raf  ağaclarına  h əsrətlə  baxıb 
deyəcəK dir 
kİ, 
m əgər 
övladım ız  bizdən  sonra  tü n cü n   to- 
x u m u n u  
tap ıb lar 
Kİ,  bunu  hər  m əm ləKətdə  belə  Kİsrətlə
ƏKİblər?

Və  onu  bir-birinə  rəb t  edən  sim lərin   dəm irdən  ol- 
duğunu  bilib,  dəxi  təəccüblənib,  deyər  Ki,  m əgər  bizdən 
sonra dəm iri  xəm irə  döndəriblər?
EİƏKİ 
bu  düzülm üz  ağaclar  T ehrandan  Londona  ani- 
vahiddə  xəbər  y etirən   b ir  alət  olduğunu  anlayıb,  b ir  də- 
rəcədə  m əbhut  və  heyran  olur 
kİ, 
ona  h ər  nə  qədər  tele- 
fon  və  foneqrafdan  tə q rir  edəsən,  deyər 
kİ, 
«Məni  о  qə- 
dər  də  sadə  və  nadan  adam lardan  hesab  etm ə 
Ki, 
h ər  bir 
şeyə  inanım .  A x ır  mən  də  özümə  görə  ağlım   v ar.  Bu 
teleq rafı  sənin  x a tirin ə   inanıram .  Və  illa   bu  da  b ir  ina- 
nılm ış  şeylərdən  deyildir».
Qədim  vaxtlarda  ağacı  və  KÖtüyü  suyun  dibinə 
batmayan  bir  şey  fərz  edib,  böyÜK 
KÖtÜKİərin 
ortasını 
oyub,  onun  vasitəsilə 
kİçİk 
nəhrləri  (çayları)  о  tərəfdən 
bu  tərəfə  Keçməyi  özünə  bir  böyÜK  maharət  və  şücaət 
sayan  insan  indi  dəryalarm  üzündə  dağ  Kİmi  dolanan 
paraxodlan  və  Bəhri-mühiti-Kəbirin  (SaKİt  океап)  hər 
bir  tərəfini  seyr  edib,  əjdaha 
Kİmi 
anqıran  zirehli  gəmi- 
ləri  görsə,birdən-birə  necə  məbhut  olmayıb,  dəryayi- 
heyrətə  qərq olmaz?
Hələ 
görəcəKdir  Kİ,  insan 
oğlu 
dağları, 
m eşələri, 
d əry aları  və 
səhraları  m üsəxxər  etm əyə  qənaət  etm əyib, 
havada  seyr  etməK  havası 
ilə  hava 
gəm isi  qayırıb,  göyə 
qalxır 
və 
bəziləri 
m əxsusi 
qanadların  v a sitəsilə 
övci- 
havada 
şahbazi-büləndpərvaz 
Kİmi  uçm aqdadır.  İnsan 
q ü w əy i-b u x a riy y ə  və  eleKtrİK  təsiratı  ilə  bu  qədər  həd- 
siz  və  hesabsız  Karxanalarda  (zavodlarda)  və  üğu l  və 
övhama  heyrətverici  ixtiraati-əcibə  və  m əsnuati-qəribəyə 
malİK  ola-ola  bunlara  da  İKtifa  etm əyib,  nə  qədər  kəş- 
fiy y a t  ziyadə  və  tərəqqiyyati-fÖvqüaladəyə  maiİK  olacaq. 
T ərəqqiyyati-haliyyənin  m afövqini 
bu 
on  doqquzuncu 
əsrin  axırm da, 
yəni  1900-cü  ildə  P arisd ə 
açılan 
sərgi 
(tam aşaxana)  bizlərə  göstərəcəK  növi-bəşərin  yeddi  ınin 
il  bundan 
əqdəm 
əfK arının 
nəticəsilə 
indİKİ 
tərəqqiyya- 
tım n  
nəhayətsiz  təfavü tü n ü  
necə 
gözəl  surətdə  nişan 
ve- 
rəcəK.
Ey 
heyKəli-insani,  sən  necə  ayineyi-qüdrətnüm ayi- 
llahisanl
Ey  cövhəri-cismani!  Sən  necə  dəryayi-heyrətəfzayi- 
layətənahisən!
«FətəbarəK  ü llah   əhsən  ül-x aliq in » .tn san   bu  qədər 
tərəqqiyati-binəhayətə  haradan  malİK  olmuş?  Bu  qədər

şərafət  və  səadətə  nə  üçün  layiq  olmuş?  Bu  qədər  ülum  
və  fü n u n u   h arad an   qazanmış?
T arixi-üm um i bəyanati-əhvali-m iləli-qədim ə və  təli- 
fati-əsari-sabiqə  bizlərə  vazeh  təriqilə  nişan 
v erir  Kİ, 
bə- 
ni-növi-bəşər  bu  halı  tərəqqiyyata,  x ə tt  və  Kİtabət  (yazı) 
v asitəsilə  nail  olubdur.  ÇünKİ  ü su li-tə h rir  və  Kİtabət, 
ülum   və  fü n u n i-m ü tə n əw iən in   xəzm ələrinin  qapısım n 
K ilididir  (açarıdır).  Həm in  bu Kəmalat və  tərəqqiyyatına 
m ütəhəyyir  olduğum uz  insan  əyyam i-tüfuliyyətdə,  yəni 
yeddi  m in  11  bundan  əqdəm  öz  əfKar  və  xəyalatını 
təcarüb  (təcrübələr)  və  im tah an atın ı  həm əsrlərinə  an- 
latm ağ a  və  özündən  sonra  gələnlərə  baği  qoym ağa  qadir 
deyildi.  M üddətlərcə  bu  qərar  ilə 
K e ç i b ,  
tainKİ  tif l  tə- 
rəqqi,  həddi-rüşdə  qədəm  qoymaq istəd i.  İb tid a  (Iİk)  kəI- 
danllər  və  babililər  xətti-m ix i  lead  etdilər.  Ondan  sonra 
m isrilər  və  finİKİlər  x ətti-h eraq lifi  (yeraqlifl)  ix tir a   ey- 
lədilər.  О  x ətlər  nəinKİ  insanın  ağzm dan  çıxan  sədalara 
dəlalət  edirdl,  xeyr.  BəIkə  b ir  p ara  nüquş  və  suvərdən 
ib a rə t  idl.  О 
Ki, 
gözə  görünən  m əhsus  və  m ərl  olan  şey- 
lə rin   su rə tin i 
və.şəK İlini  m üayinə 
rəsm   edirdilər.  Amma 
m ənəvi  və  m əğulat 
qəbilindən 
o la n la n  
etibar 
yolu  ilə 
ona  n isbət b ir  şeyə  oxşadıb,  heyətinl  çəKİrdüər.
M əsələn,  ibrazi-şücaətdən  ö trü   qılınc  su rə ti,  izhari- 
səxavətdən  ö trü   b ir  dolu  к аза 
şək
II 
çəKİrdilər.  TainKİ 
tayifeyi-finİK   ham ı  tayfadan  müqəddəm  b u   x ə ttin   süu- 
b ət  (çətinlİK)  və  ü y u b atm a  (eyiblərinə,  m ütəvəcceh  olub, 
in san ın   sövtünə  dəlalət  edən  Kİ,  hər  b iri  məxrəcə  dəlalə- 
ti-etim ad   etsin ,  deyib,  hürufi-əbcədi,  yəni  xətti-K İtabət 
(yazı)  tə rtlb   verdilər.  Bu  x ə tt  üçüncü  dərəcədə  lead 
olunm aq  ü çü n   xətti-silabi,  yəni 
xətti-cədid 
təsm iyyə  ey- 
lədilər  (adlandırdılar).  Bu  xətti-seylabl  (Silabi)  h ər  əsrdə 
b ir  az  islah   oluna-oluna 
finiKİlərdən 
ərəblərə,  ərəblərdəıı 
zərd ü ştlərə,  fa rsla ra  
yetişib . 
H ə tta   türK lər  də  bu   x ə tti 
özlərinə  sərlövheyi-təlinı  qərar  verdllər.  Bu  xətti-cədid 
h ər  m illətin,  h ər  qövrrıün  əlinə  düşdÜKCə  h.ərçəndi  к1, 
rəsmi-Kİtabına 
təğ y ir  verilm ədi,  amm a  şəK İi-hürufunu 
h ər  qövm ün  ədibləri  və  danlşm əndləri  özlərinə  nisbət
tə ğ y ir verdilər.
Məsələn,  əhallyi-tslam   əlində  b u   x ə tt  qisim -qisim
su rətə  düşdü.  Ə w əlcə  Kufi,  sonra nəsx,  təliq,  süls,  rüqə, 
tü ğ ra y l  və  sair  təğ y irat  və  təb d ilata  d ü çar  oldu.  Xüsu- 
sən  Ira n  
məmlƏKətində 
hər  b lr 
K əndin 
m lrzəsi  özünə

m əxsus  b ir  şivəyi-xətt  edibdir.  tn d i  b ir  dərəcəyə  yetişib- 
d ir 
Kİ,  hər  Kəsin 
x ə tti  nəhayət  dərəcədə  qayideyi- 
Kİtabətdən  x aric  olduğuna  görə  oxunm asa  və  onun  məK- 
tu b u   sü u b əti-q iraət  üçün  əlbəəb  dolansa,  onu  cümlə  əhli- 
Kamaldan  ədd  (hesab)  edərlər.
H ərgah  b ir  m ostofinin 
K itabətini 
tam am   b ir  şəhər 
əhli  oxum aqda  aciz  qalsa,  dəxi  a rtıq   m övri-təhsin  olur. 
Yəni  b ir  məKtub 
kİ, 
oxum aqda  üm um   cam aat  aciz  qalır, 
bəs  onun 
K a tib in ə  
vəhid  ül-əsr,  fərid   üddəhr 
deməK 
layiq 
və  vacibdir.  Necə 
k İ ,  
Çin  əhli  x əta  edib,  indiyə 
Kİmi 
heç 
b ir  vəchlə  bu  x ə ttin   islahına  çalışm ayıb.  O dur 
Kİ, 
hənuz 
daireyi-m ədəniyyətdən  uzaq  b ir  səhrada  av ara  dolanır- 
ia r.  Am m a  tayifeyi-m əsihiyyə  bu  x ə ttin  
m ü ttəsil 
və 
m ünfəsil 
(bitişİK 
və  ayrı)  yazılan  h ərflərin ə  və  əşKali- 
h ü ru fu n  
Kİsrətinə 
və  sair  üyubati-m ütidəsinə  bərxord 
olub,  b u   xətti-silabiyyəyə  təğ y ir  verib,  x ə tti-  (A lfabetti) 
icad  elədilər.  DeməK  olur 
Kİ, 
bu  x ə tt  üçüncü  dərəcəni 
tey  edib,  dördüncü  dərəcəyə  süud  eylədi.  Yəni  m ixi,  he- 
ro q ra ii,  silabidən 
Keçib, 
alfa-b etti  nam m ı  aldı.  İndi 
üm um   F irən g istan ın   dövəli-müəzzimə  və  m iləli-m ütə- 
m əddinəsinin 
üsuli-Kİtabəti  bu 
alfa-b etti  əlifb asıd ır 
Ki, 
cüm ləsi  otuz  beş,  bəİKƏ  b ir  qədər 
Kəm 
və  ziyad  h ərflərin  
m ü rəttəb   və  soldan-sağa  doğru  yazılan  asan  və  səhl  və 
sadə  b ir  əlifb ad ır  Ki,  cəmi  tərəqqiyyatın  üm də  v asitəsi 
və  bənayi-m ədəniyyətin 
istahKamının 
səbəbi  və  in tişa ri- 
m aarifin   xəzinələrinin  Kİlidi  və  təhsili-ülum   və  fü n u n u n  
ə w ə lin c i  aləti  bu  alfa-betti  əlifbasıdır.  A m m a  bizim 
əlifbam ız  hənuz  üçüncü  dərəcədə  qalıb  kİ,  silabi  nam ini 
alıbdır.  Əgər  əlifbam ız  filcüm lə islah   olub,  bizim   də  mi- 
ləli-m ütəm əddinə  ilə  h ər  b ir  ülum   və  fü n u n d a  m üqabilə 
etm əyə  iq tid arım ız  ola  bilər.  M əlum dur  Ki,  bu  üm də  və 
m ühüm   əm rin  əncam ı  üləm ayi-əlam   və  səlatini-İslam   və 
m əsm u  ül-Kəlam  şəxslərin  üm dəsinə  və  rəyinə  möquf- 
d u r.  Ə lbəttə,  b u  əm ri-əzim in  əncam ına  iqdam   edən  əşxas 
ta rix   səhifəsində b ir böyÜK  ad  qazam b,  ədəb  ül-abad 
z
İ
k
- 
ri-x ey r  ilə  yad  olunacaqdır.  B ununla  belə,  yenə  əsrim i- 
zin  iq tiz a   etd iy i  tərəqqi  səbəbilə  əlifbam ız  da  islah   olun- 
sa,  üsu li-təd risim iz  b ir  az  islah  olunub  və  təriqi-təhsili- 
m aarif  səhl 
v ə 
asan  b ir  surətə  d ü şübdür 
Kİ, 
sabiqdə  on 
ildə 
çəKdiyimiz 
zəhm ətin  faydası  və  sərf 
etdiyim iz 
ov- 
q atın   nəticəsi in d i beş  ilin  m üddətində  hasil  olur.  H anı  о 
v a x tla r  kİ,  ərəb  qövm ünün  içində  m indən b ir  oxuyub  ta-

pılanda,  fa rs   qövm ünüıı  içində  on  m indən  b ir  tapılm az- 
dı.  TürK İərin  yazıb-oxum ağı  d u rsun .  Heç  özlərinə  məx- 
sus  b ir  əlifb aları  da yox idi.  Amma  indi b u m ündəris və 
çətin  əlifbam ızm   vücudu  ilə  yenə  barm aq  boyda  balala- 
rım ız  a ltı  aylıq  m üddətində  yazıb-oxum ağa  qadir  ola  bi- 
lirlər.  H ərg ah   b u   üsuli-cədidin  tə rə fd a rla rı  və  elm ü  ədə- 
bin  h av axalıları  və  əbnayi-ınillətiıı  təh sil  və  tərəqqisinə 
səy  və  diqqət  edən  şəxslər  və  in tişari-m aarifə  çalışan  zi- 
yalı  zəv ati-g iram lar  (hörm ətli  şəxslər)  b u   məqsudi-mü- 
qəddəsin  barəsində  him m ət  və  qeyrət  g ö stərərlər,  b ir  az 
m üddətdən  sonra  m üsəlm anlar  içində  yazıb-oxum aq  bil-
I
məyən  az  ta p ılır.
X üdavəndi-aləm  
məKatibi-tərbiyə 
təsisinə bais olan-
la ra   və  b u   əbniyəyi-pəsindidə  və  m ərziyyələrin  təm irin in
x ü su su n d a  zəhm ət  çəKəniərə  və  b u   Kəbəyi-sibyan  olan
m əKtəblərin  təşKİlinə  xərcgüzar  olanlara  və  aləmi-Isla-
m iyyətin  h ə r  b ir  rövnəq  və  rəvacına  çalışıb  səy  edənlərə
səadəti-dareyn  (İKİ  dünya  səadəti)  əta  və  m ərhəm ət  bu-
y u rsu n .
A m in!...
Qeyd; 
« H e y K d l i - i n s a n ə   b i r   n ə -
z ə r »  
ə s ə r i  
1 9 1 2 - c i  
i l d ə  
B a K i d a m  
« K a s p i »  
m ətb əəsin d ə  Kitdb  Kimi 
ç a p d a n   bu ra x ılm ışd ır.

MÜXTƏSƏR  COĞRAFİYA  RİSA LƏ Sİ 
C oğrafiya  x ü su su n d a   m əlum ati-m ücm ələ
E lm i-coğrafiya  nədən bəhs  edir?
E lm i-coğraiiya  üstündə  yeriyib-gəzdiyim iz  yerin 
heyətindən və  om ın 
üzərindəKİ 
d əry aların   (dənizlərin) və 
d ağ larm   və  in san ların   və  heyvanat  və  n əb atatın   əhva- 
lından bəhs  edir.
C oğraiiya 
K ə lm ə si 
hansı  lisan d an d ır  və  m ənası  na­
dir?
C oğrafiya  Kəlməsi 
türKİ 
deyiL  Bu  Kəlmə  y u n an   li- 
san ın d a  «j.  а.»  ilə  «qrafiya»dan  mürəKKəbdir 
k
İ, 
yunan- 
lıla r  «jeaqrafiya»,  ərəblər  və 
türKİər 
«coğrafiya»  və  ru s 
dilində  «Qeoqrafiya»  və  F irən g istan d a  «jeoqrafiya»  de- 
yilir.
H ər  su rətd ə  «Kitabəti-ərz»  m ənasınadır.  Yəni yerin 
əhvalını  yazm aq deməKdir.
C oğrafiya  elm inin  faydası  nədir?
C oğrafiya  elm inin  faydası  odur 
Kİ, 
b ir 
Kİmsə 
nə 
qədər  dövlətm ənd  olsa  və  h ər  nə  qədər  öm r  eyləsə,  yenə 
dünyanın  h ər  b ir  m əhəllini  layiqincə  gəzib  dolana  bil- 
məz.  Am m a bu  elm in vasitəsilə  insan  yer  ü zü n ü n   h ər b ir 
nöqatından  və  dövlət  və 
hÖKÜmətiərin  m əm ləK ətlərin- 
dən  və  о 
m əm ləKətlərin  vilayətlərə  təqsim indən  və  о 
v ilay ətlərin   şəhər  və  qəsəbələrindən  və  in sa n ların   əxlaq 
və 
adətlərindən 
və 
şəKİl-surətlərindən  lazım lı  dərəcədə 
xəbərdarlıq hasil  edə b ilir.
Y er 
n ə   şə K ild ə d ir ?
Y er  qayət böyÜK və yum uru b ir  qarpız  şəKİlindədir. 
Və  yerin  bu  vəziyyəti və  m ü d ə w ə rliy i b ir  çox  dəlillər  ilə 
sab itd ir.  Am m a  KÜrreyi-ərz  heç  b ir  şeydən  asılm ayıb  və 
heç  b ir  m əhəllə  dayanm ayıb,  havada  m üəlləq  və  boşda- 
d ır.  K ürrey i-ərzin   b u  
şəK il 
və  heyəti 
və 
d u ru şu ğ u  
X üdavəndi-aləm in  calal  və  əzəm ətinin  ən 
böyÜK 
b ir  ni- 
şanəsi  və  q ü d rətin in   aynasıdır.
Y erin  dövrəsi,  yəni  m ü h iti  neçə  fərsəx d ir?
Y erin  çevrəsini  ölçüb,  on  m in  fərsəx  hesab  ediblər. 
H ər b ir  fərsəx i  dörd  m in 
Kİlometrə 
olmuş 
ola 
və  h ər b ir 
K İ lo m e tr ə s i 
m in F ran sa  arşın ı  qədərincədir.
A yın 
g ə r d i ş i   y e r ə   n is b ə t   n e c ə d ir   v ə   KİçİKİİKdə  y e r - 
d ə n   v ə   g ü n d ə n   n ə   q ə d ə r   f ə r q i  v a r ?

Ay  Y erin  ə tra fın a   dolanır və  gərdişini  27  gün  8  sa- 
atd a  tam am   edir.  Yer  Aydan  49  dəfə  böyÜKdür.  Amma 
Gündən  b ir  m ilyon 
üç 
yüz  min 
Kərrə 
KİçİKdir.
Y erin  K ürəviyyəti  nə  dəlil  ilə isb at  olunur?
Y erin 
KÜrəviyyətinin  dəlili  odur  kİ, 
dərya  Kəna- 
rında  duran 
b ir 
adam  uzaqdan  gələn 
b ir 
gəm inin  və  ya 
paraxodun  ə w ə l   dirəginin  ucunu,  sonra  ortasını,bədə 
gəm inin  ü stü n ü , 
ondan 
sonra  təKnəsini,  tainKİ  gəldİKCə 
tamam  cism in i  m üşahidə  edir.
Gəmidə  o tu ru b   Kənara  gələn  adam   da  ən  ibtida 
d ağ ların   təpələrini  və  sonra  şəhərdə  olan  qala və  m inarə 
və u ca b in aları,  əlhasil  tədricən 
gəldİKcə 
sair 
m əhəllərini 
görər.
İndi 
Y erin  KÜrəviliyi 
bu  dəlil  ilə  isbat  olunur.
BöyÜK  d ağ ların  və  təpələrin və  çu x u r  m əhəllərin və 
dərələrin v ü cu d u  ilə  Yer 
KÜrə 
şəKİində  ola bilərm i?
Necə 
Kİ 
bir  portağalın  və  ya  narmcın  qabığının 
üstündəKİ  girinti  və  çıxıntı  onun  m üdəwərliyinə  zərər 
vermir,  habelə  dağlar  və  dərələr  də  mühiti  qırx  min  Ki­
lometre  və  qütri  on  üç  min  Kİlometrə  olan  Yerin 
KÜrə- 
viliyinə  əsla  xələl  verməz.
Y erin 
şəKİlinl  və 
qism lərini  anlam aq  üçün  nəyə 
eh-
tiyacım ız  var?
Yerin  şəKİlini  və  qitələrlni  bilməK  və  tanımaq  üçün 
İKİ  şeyə  ehtiyacımız  vardır 
kİ, 
onlarm  birisinə  «Kürə» 
və  birisinə  «Xəritə»  deyilir.
K ürə  nəyə  deyilir?
Kürə 
İKİ 
növdür:  Birisinə  Kürreyi-müsənniə  və  о
birisinə  Kürreyi-müsəttihə  deyilir.
K üreyi-  m üsənniə  nədir?  K .ürreyi-m üsəttihə  nədir?
K üreyi- 
müsənniə 
Y erin 
şəKİli  Kİmi 
y u m u ru   tax ta- 
dan  və  ya  m ü q əw ad an  
(Karton) 
qayrılraış  b ir  şeydir 
kİ, 
yunan  lisan m d a  ona  «Qlobus»  deyilir.  A m m a  ərzin   t a ­
m am   əqsam ı 
K a ğ ız 
və  ya  müşəmmə  ü stə   rəsm   olunub, 
İKİ 
dairədə 
göstərən 
cəftə  lövhələrə 
Kürreyi-müsəttihə 
deyirlər.
X əritə  nədir?
.  Y erin  ham ısı  və  yairiKİ  b ir  qism i  və  ya  b ir  şəhər 
və  y a  b ir  qəryə 
(Kənd) 
b ir  Kağız  ü stə  tərsim   olunsa,  ona 
«Xəritə»  deyilir.  Necə 
Kİ, 
ru s  lisanında  «K arta»  deyilir.

K üreyi-ərzdə  b ir  m əhəlli  və  ya  b ir  məmləKəti  necə 
m üəyyən  etməK  olur?
K üreyi-ərzdə  mövcud  olan 
məmlƏKətlər 
«Cəhati- 
əsliyyə» 
vasitəsilə 
təyin 
olunur  Kİ,  onların 
da 
isim ləri 
b u d u r:  Şərq,  qərb,  şim al,  cənub.
Şərq,  qərb,  şim al,  cənub  hanKi  tərəflərd ir?
«Şərq» 
g ü n  
çıxan 
tərəfd ir  Kİ, 
ona  «Məşriq» 
d eyilir.
«Qərb»  gün  b atan   tə rə fd ir 
Kİ, 
ona  «Məğrib»  deyi- 
lir.  B ir  adam   ü zü n ü   m əşriqə  tu tu b ,  d u rsa,  dalı  tərəfin ə 
m əğrib,  sağ  tərəfin ə  cənub,  sol  tərəfin ə  şim al  deyilir. 
M əşriq  ilə  m əğrib  bir-birinə  ru b əru   olduğu 
Kİmi 
şim al 
ilə  cənub  da bir-birinə  m üqabildir.
Cəhati-əsliyyədən  maəda  (başqa)  yenə  b ir  özgə  tə rə f 
v ard ır?
Cəzati-əsliyyənin  a ra la rın ı  təy in   etməK  ü çü n   cəha- 
ti-fəriyyə  deyilən  yenə  b ir  cəhati-ərbəə  v a rd ır 
Kİ,  о 
da 
b u n lard ır:
Şim al  ilə  şərq  arası:  şim ali-şərqi.
Şim ali ilə  qərb  arası:  şim ali-qərbi.
Cənub  ilə  şərq  arası:  cənubi-şərqi.
Cənub  ilə  qərb  arası:  Cənubi-qərbi.
X əritədə  cəhati-əsliyyə  necə  m əlum   olunur?
X əritən in   həmişə  y u x a n s ı  «Şimal»,  aşağısı  «Cə- 
nub»,  sağ  tə rə fi  «Şərq»,  sol  tə rə fi  «Qərb»  ü zü n ü   xəri- 
təyə  tu ta n   adam   üçün  məlum  olunur.
K üreyi-ərzin üzü  nədən  ib arətd ir?
Y erin  üzü  torpaq  ilə  sudan  mürəKKəb  olub,  b ir  his- 
səsi  torpaq,  üç  hissəsi  sudan  ib arətd ir.  Yəni  to rp aq  
Su­
dan  üç  dəfə  azdır.  YainKİ  su  to rp ağ ın   üç  m isli  qədərdir.
S əthi-ərzin  dörddə  b iri  olan  torpaq  qism inə  nə  dey- 
irlər?
S əthi-ərzin  dördə  b iri  olan  torpaq  qism inə  «Qara» 
yainKİ  b ə rr  deyilir.  О  da  b ir  parça  deyil.  B ərrİ-ətiq, 
bərri-cədid ism lərilə 
İKİ böyÜK 
qitəyə  a y rılır.
B ərri-ətiq nədir?
B ərri-ətiq qədim v ax tiard an   məlum  olan  qitəyə dey­
ilir   Kİ,  о  da üç  qismə  ay rılır:
1) 
Avropa.
2) 
Asiya.
3) 
AfrİKa.
B ərri-cədidə  nə  deyirlər?

B ərri-cədidə  həmən  1492-  sənəyi-m iladidə  Kəşf  ol- 
duğu  üçün  «AmerİKa»  deyirlər 
Ki, 
о  da  AmerİKayi-şi- 
mali  və AmeriKayi-cənubi  nam ları ilə  İKİ qism dən ibarət- 
dir.  A m m a  Y erin  b ir  beşinci  parçası  da  v a rd ır 
kİ, 
ona 
«A vstraliya»  deyilir.  A vstraliya  qitəsinin  ə tra fın d a   b ir 
çox 
böyÜK  və 
KİçİK 
adalar  v a rd ır 
Ki, 
hər b iri 
özünə 
məx- 
sus  olan  isim lər  ilə  yad  olunur.
Bu  beş  qitənin  isim ləri  b ir-birinin  dalınca  necə  zİKr
olunur?
1) 
Avropa.
2) 
Asiya,
3) 
AirİKa.
4) 
AmerİKa.
5) 
A vstraliya.
B ir  özgə  ibarətlə  bu  beşinci  qitəyə  «Oğiyanusiyyə» 
də  deyilir.
Bu  beş  qitə 
böyÜKİÜKdə 
bir-birinə 
lü sb ət 
belə  sayı-
lır:
A siya,  AmerİKa,  AfrİKa,  A vstraliya,  A vropa.  Belə 
Kİ,  A siya  A vropadan  beş  dəfə  böyÜKdür.  AmerİKa  dörd
dəfə,  AfrİKa  üç  dəfə.
A v straliy a  qitəsinin  ətrafm d a  olan  adalardan  sərfi-
nəzər  olunsa A vropadan  KİçİKdir..
- 
S əthi-ərzin  üç  hissəsini  tu tm u ş  olan  su  qism inə 
nə  deyirlər?
S əthi-ərzin  üç  hissəsini  tu tm u ş  və  to rp aq   qism ləri- 
ni  əhatə  eləyən 
böyÜK 
sulara  «bəhri-m ühit»  deyirlər 
kİ, 
0
  da beş  qism ə  ayrılır:
1) 
B əhri-m ühiti-A tlasi,
2) 
B əhri-m ühiti-K əbiri,
3) 
B əhri-m ühiti-H indi,
4) 
B əhri-m ühiti'M üncəm idi-şim ali,
5) 
Bəhri-m ühiti-M üncəm idi-cənubi.
Bu  b əh ri-m ü h itlərin   h ər  b iri  hansı  q itələri  əhatə 
ediblər?
B əhri-m ühiti-A tlasi  A vropa,  AfrİKa  və  AmerİKa 
arasın d ad ır.
B əhri-m ühiti-K əbir  A siya  qitəsinin  şərq  tərəfin i, 
AmerİKa  qitəsinin  qərb  tə rə fin i  əhatə  edibdir.
B əhri-m ühiti-H indi  A siya,  AfrİKa,  A v straliy a  qitə- 
lərin in   arasm d a vaqedir.  B əhri-m ühiti-M üncəm idi-şim ali

A siya,  A vropa,  AmerİKa  q itələrin in   şim al  tə rə fin i  əhatə 
edib.  Am m a bəhri-m ühiti-M üncəm idi-cənubi  qitəati-xəm - 
sədən  uzaq  olduğuna  görə  heç  b ir  q itən i  əhatə  etmə- 
yibdir.
İstilah ati-co ğ rafiy ad an   to rp aq lara  v erilən  isim ləri 
tə rif  et!
Istilah ati-co ğ rafiy ad an   to rp aq lara  v erilən  isim lər 
bunlardan:
Cəzirə, 
ş ib h i- c ə z ir ə ,  c ə z a y ir i- m ü c t ə m iə ,  b ə r z ə x ,  b u - 
r u n ,  s a h i l ,  o v a ,  d ə r ə ,  y a y la q ,  d ə r b ə n d ,  c ə b ə l,  s i l s i l e y i -  
c ib a l,  K u h i- a t ə ş f ə ş a n .
Cəzirə  nədir?
H ər  tə rə fi  su  ilə  əhatə  olunan  to rp aq lara  «Ada», 
ərəbcə  «Cəzirə»  deyilir,
iibhi-cəzirə  nəyə  deyilir?
'ç  tə rə fi  su   ilə  əhatə  olunub,  yalnız  b ir  tə rə fi  qitə- 
lərə  yapışan yerlərə  «Şibhi-cəzirə»  deyirlər.
Cəzayiri-m üctəm əə  nədir?
B ir-birinə  yaxın  b ir  heyətdə  b ir  neçə  adanm   icti- 
m asına  «Cəzayiri-müctəməə»  deyilir.
Bərzəx  nəyə  deyilir?
İk İ 
dəniz  arasından  qitələri bir-birinə  rəb t  edən  d ar 
yerlərə  «Bərzəx»  deyilir.  Cəzayiri-m üctəm əənin  bəzisini 
bir-birinə  yapışdıran  to rp aq lar  Kimi.
B u ru n   nəyə  deyilir?
Q itələrin  və  adalarm   ə tra fın d an   dənizlərə  doğru  çı- 
xan  yerlərə  «Burun»  deyirlər.
Sahil  nəyə  deyilir?
Torpaq  qism inin  suya  m ü ttəsil  olan  yerlərinə  «Kə- 
n ar» ,  ərəbcə  sahil  deyilir.
Ova nəyə  deyirlər?
T orpaqların  düz  və  geniş  yerlərinə  «Ova»  deyilir. 
Am m a  otsuz  və  susuz  yerlərinə  çöl,  ərəbcə  səh ra  deyir- 
lər.  Ç uxur yerlərinə  «Dərə»  deyirlər.
Y aylaq nəyə  deyilir?
D əryalardan  lam əhalə  m in  qədəm  ucalıqda  olan 
düz,  o tlu   və  su lu   yerlərə  «Yaylaq»  deyilir.
«Dərbənd»  nədir?