M Ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 1 5 0 MƏHƏMMƏd tagi siDQİ Ə s ə r L ə r I
Yüklə 55,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
m əzaci-lətifi ilə sazgar olmayıb, təblərzdən naxoş halda Qafqaza azim oldu. Qafqazm fərəhfəza ha- v ası və m ənzərəyi-dilguşası PuşKİni özünə valeh və hey- ran elədi. O dur kİ, PuşKİn Qafqaz d ağ ların a şairlİK nöq- teyi-nəzərindən baxuban b ir neçə m üəssir və ibrətəngiz şerlər Inşad edibdir kİ, о şerləri oxuyub, m əzm ununu lazım m ca d ə ry a ft edən əhli-zövq PuşKİnin süxənafərin olm ağına iq ra r və e tira f eylər. Sonra Qafqazdan K rım a gedib, K n m d a səyahət əs- nasında b ir qədər gözəl nəzmlər və m üəssir m ərsiyələr yazıb, K işinyev şəhərinə qayıtdı. Orada «KavKazsKİ plen- niK», yəni «Qafqaz yesiri» və «BaqçasaraysKİ fantan», yəni «Bağçasaray bulağı» dastanlarını tam am elədi. DeməK o lu r Kİ, PuşKİn «Bağçasaray bulağı» Ьекау- əsində təb in in m övzunluğu və qüw əyi-xəyaliyyəsinin m ühəyyiclığını v ə əfK arının ülviyyətini v ə əşarın m qiy- m ətini m eydani-zühura qoyubdur. 1823-cü ildə PuşKİn Odessada yenə dövləti xidm ətə m ənsub olub və orada çox x ırd a nəzm lər yazıb. «Siqan- SKİ t a b o r » , y ə n i «Qaraçı ta b o r u » d e y ilə n h ə K a y ə s in i qə- ləm dən ç ıx a rtd ı. Və b ir ild ə n sonra tərK İ-xidm ətə istefa verib, öz vətəninə qayıtdı. Həmin 1824-cü ildə impera- to r NİKOlayi-əwəl culusi-şahanəsində PuşKİni hüzu ra i s t ə y i b , K a m a li-m ə r h ə m ə t v ə m e h r ib a n lıq i l ə n ə v a z iş v ə tə ltif e y lə d i. 1830-cu sənədə PuşKİn səyahətə çıxıb, çox şəhərlər gəzib, A siyayi-O sm anini dəxi səyahət eylədi. Əsnayi- səyahətində cəzəbəyi-m iqnatisiyyəyi-vətəniyyə şairin qəlbi-rəqiqini özünə tə rə f cəzb edərKən səyahətindən qayıdıb, təəh h ü l ix tiy a r etdi (evləndi). Və о v a x tla r Pyotri-K əbirin ta rix in i yazm ağa şü ru eylədi. İkİ ildən sonra da «KapitansKaya doçKa», yəni «K apitan qızcığa- zı» heK ayəsini itm am a y etird i. Və о b irisi 11 im p eratu ri- əzəm in fərm ani-alilərilə «Puqaçov asiliyi» deyilən qissə- sini çap etd ird i. T əlifatınm n əşri üçün xəzinəyi- dövlətdən iy ir m i m in m anat təxsis olundu. Şairi-rövşənzəm irin hissiyyati-aliyyəsi dərəcəyi-ка- m alə yetişdiyi halda, baharlstani-öm rünə vəhşətəngiz xəzanı əsdi. Belə Kİ, «Holland» səfirin in oğlu baron D antes PuşKİnin vəcihəyi-dövran olan zövc- əyi-m öhtərəm əsi N atalya NİKOlayevnanın cam ahna aşiq və söhbətinə rağib və ülfətin ə talib idi. Bu iş şairi- qeyrətm ənd və m ü rü w ə t-şü a rın təbinə n ag ü v ara gəlib və zəngilİK qanı vücudunda cuş edib, hərifi-xəyanətK arı m üharibəyə dəvət etdi. Y arvar ayınm 27-də 1837-ci ildə duel deyilən m üqatilə vaqe oldu. Qurə (püşK) Dantes adına çıxıb, cavan şairin şişəyi-öm rünü cəngi-cəfa ilə sın d ırd ı. B içarə PuşKİn həlaKətli və zəxm dar (yaralı) yerdən qalxıb, m übarizi-cəfaK arına tapança ilə cavab verdi. Dueldən İKİ gün sonra şərbəti-nagüvari- m ərg Içib, dünyadan həsrət ilə rih lət etdl. P eterb u rq d a Pes- Kov vilayətində «SvetaKor» Kilsəsində dəfn olundu. PuşKİnin bu qafil və nagüvara ölüm ü ru s m illəti- nin elm və ədəb tə rə fd a rla n n ı nəhayət dərəcədə təlxKam elədi. Bu dəhşətəngiz qissəyə d air şairi-şəh ir və ədibi- binəzir Lermantov m üəssir və ibrətnüma bir nəzm yaz- m ışdı. Və о nəzmində Peterburq əhalisindən PuşKİnin qətlinin xüsusunda m üfsid və fitnəəngiz şəxsləri zəhəra- miz sözlər ilə tən və tövbix etm işdi. Bəzi sahibqərəz şəxslər о mənzümənin məzrrmnunu m ünasibi-hal görüb və özlərinə həml edib, şairi-rövşənzəm irin zəcr və tənbi- hinə çalışdılar. Əlhasil, R ustya m əm ləKəti və rus m illəti bu böyÜK şairin vücudundan məhrum qalan gündən indiyə Kİmi bunun əm salının intizarını çəKməKdə və bir belə ədib, danişmənd və şairi-aləmpəsənd yetişdirməK arzusunda- dırlar. Bunlardan əlavə, PuşKİn rus dilini gözəl surətdə d iriltd i. Güya Ki, rus ədəbiyyatına təzə ruh verdi və rus qövmünün təhzibi-əxlaqına və tövsiyi-əfKarına çox xid- mət göstərdi. Zülmətdən Gün tu lu edən K İm i inqilabati- ziyad cəhl və fəsad ilə dolu olan əsrində, asayiş və ra- hətdən, elm və m ərifətdən və adabi-insaniyyətdən dəm vurub, sözünü dərəcəyi-sübuta yetirdi. PuşKİnin on dörd əsəri-binəzirləri cövdəti-zehninə, ü lv iy y əti-f İKrinə bir dəlili-m öhK əm dir. Və bunu da nəzərdə tutmaq lazımdır k İ, PuşKİn bu qədər şöhrəti və bu dərəcə səadəti sadə və aşKar yazmaq sayəsində qazandı. Belə k İ, Kənd əhaliləri də onun nəzm- lərini və yazdığı heKayələrini oxuyub qissədən hissə hasil edər. Bununla belə, yenə PuşKİnin şerlərinin bir beyti də şivəyi-şairanədən və ləhcəyi-ədibanədən xali deyildir. Bu ş£iir öz əsrində öz qədrini bilib və gələcəK za- manlarda qədrinin bilinm əyini də bilirdi. Və bəİKƏ özün- dən sonra gələn şairlərin də qədrini bilərdi. Elm və ədəb rövnəqinə ömür sərf edənləri və insaniyyət aləminə xidm ət göstərənləri və ülum və m aarifin rəvac və inti- şarına çalışanları mədəni m illətlər heç bir vaxt unut- maz. Qeyd: A.S.PuşKin haqqında məruzd 1914-cü ildd B a m d a Mdmmdddli Səfərov tardfindən Kitab halında nəşr etdirilmiş- dir. HEYKƏLİ-İNSANA BİR NƏZƏR HeyKəli-insana diqqət nəzərilə baxanda insana nə qədər heyrət üz verir. Bu vüzudi-heyrətəngizin hər bir əfKarını və h isiyyatın ı və onda mövcud olan növbənöv q ü w ələri nəzəri-mülahizəyə alanda insana nə payədə təəccüb gətirir. Hərçənd Kİ, insan zahir surətdə bir-birindən о qə- dər fərqli və m ütəfaıütlü deyil, amma xəyalat və э£каг və təbiət və əxlaq cəhətincə bir-birindən nə qədər mütə- favü tlü olm ağı aşKardır və bəİKƏ, zahirən surət cəhə- tində bir-birinə müşabihəti yoxdur. Hərgah bir şəxs dünya yaranandan indiyə və indidən qiyamətə Kimi ömr edib, yaşaya bilsəydi və əfradi-bəşəri fərdən-fərd müşa- hidə və m üayinə etm iş olsaydı, bu qədər həddü hesabsız nüfusun heç birinin heç bir cəhətdən bir-birinə müşabi- h əti və m ünasibəti olm adığm ı bil-qət vəl-yəqin iqrar və isbat edərdi. Belə kI, indi yer üzündə olan insanlardan (M üşti nəm uneyi-xərvar) m isalm ca hər kəs öz qədrincə hər nə qədər k İ , görüb, onların əmal və əfKarı, rəftar və gü ftarı, sirət və surəti, söz və söhbəti, şəkİİ və sim ası, hətta sövt və sədası və sair hərəKat və səKənatı bir- blrinə oxşam adığı qəti surətdə bəyan eylər. Bu ənasürdən mürəKKəb olan cirm i-səğirin həqiqə- tinə dürüst düşünən adam dəryayi-heyrətə qərq olur. Necə qərq olmasın Kİ, bu əcubeyi-dövran olan in sa n də- mirdən davamlı və gül yarpağından naziKdir. Gahi pey- dərpey (dalbadal) yetişən möhnət və m üsibətə və bir- birinin üstündən tÖKÜlən zəhmət və məşəqqətə Kamali- istiqam ətlə davam edib, məzacmda əbədən bir ix tila l za hir olmaz. Gahi bir namülayim cavab ilə rəngi təğyir tapıb, pərişanhal olub, özlüyündən çıxar. Gahi öz vücu- dunun zindəganlığından ötrü qisim-qisim (növbənöv) bə- lalara davam edib, növbənöv zəhmətlərə dözür. Öz hifz və hərasətindən ötrü hər bir hadisənin müqabilində tə- babiri-aqilanədə bulunur. Gahi bir qeyri səbəblə izz və etibarından əl çəKİb, hər bir şeydən göz götürüb, divanə- lər Kİmi özü-öz həlaKətinə çalışır. Gahi bir qəzəbnaK şirə hücumavər olub, müqabilə edər. Gahi bir qaraltıdan va- himəyə düşüb, öz KÖlgəsindən йгкэг. Gahi Kİsrəti- hüznündən həlaK olur. Gahi şiddəti-fərəhindən dərdnaK, Çox v a x t olur Kİ, bir adam öz övladının m əişət və asayi- şin d ən ötrü Ə2İZ can ın ı həlaKətə verir. Bəzi v a x t olu r k İ, öz nəfsinin hücum undan canından əziz olan b a la sın ın b a şın ı Kəsib, каЪаЪ edir. Gahi b ir m illə tin h ifzin d ən ö trü özü n ü ölüm ə verm əyi eyn i-səad ət b ilir. Gahi öz n əfsiniri sa la m a tlığ ın d a n ö trü m ilyon larca n ü fu su n (əha- lin in ) q ətlin ə səbəb olur. Insan o ğ lu elə bir ü lv itə lə b şəx- sd ir Kİ, on u n arzu sun un n əh a y əti yo x d u r. Əgər bir şəhə- rə sahib olsa, məmləKət x əy a lın a düşər. Və əgər b ir mə- m ələKətə malİK olsa, dü n yan ı tə s x ir etməK is tə r . H ərgah dünyanı da^m üsəxxər etsə, dünya əhli əsirim olsun dey- ər. Cahan onun əsiri olsa, cahanm xaricində b ir özgə dünya ax tärm aq təm ənnasında bu lun u r. Bu v ü cu d i-in sa n i elə bir qəribə m əxlu q atd ır Kİ, onun gü n a g ü n əfKar v ə x əy a la tın ı q isim və q isim , hərə- Kat v ə h a la tın ı v ə növbənöv tə ğ y ir a t v ə təb əd d ü latın ı deməKİə tÜKənməz v ə yazm aqla qurtarm az. Bu bir Kİta- bi-qürabətnüm ayi-İlahidir k İ, h ər bir v ərəq in i açanda rən garəng n a x ışla r, heyrətarıgiz su rətlər, qəribə-əcibə K eyfiyyətlər nüm ayandır k İ, onların t ə s ə w ü r ü təsv irin - dən müşKÜl görünür. Əlhəqq, bu Kİtabın hər b ir vərəqinin şərh və bəya- nına neçə-neçə m in Kİtabın dərci lazım gəlir. İn d i bu tərifin d ə aciz q ald ığım ız m əxlu q u n xaliq i- n i tə r if v ə tö v s if etməK m əgər biz aciz bəndələrin q ü w ə s in d ə n fe lə g ələ bilirm i? Haşa! Sümmə haşal İlahi tərifd ən münəzzəh və tövsifdən m übərrasan. Zehi zatın nih anü oi nihandan m asəva peyda, B əhari-sününə əmvac peyda, qər napeyda. H əm in bu tə rifin qəsdində olduğum uz bəni-növi- bəşər y er üzünə qədəm qoyanda nə qundaq və nə beşİK gördü, nə libas və nə örtənəcəK tap d ı, nə ev və nə ima- rətd ən xəbərdar idi, nə elə b ir q ü w ə tli qanadı v a r idi Kİ, quş Kİmi havada uçm ağa qadir olsun və nə elə b ir m in q a n və n işi v a r idi k İ, həşərati-ərzin zəhərdar muzi- lərindən özünü m ühafizə edə bilsin və nə də b ir elə buy- n u zu və çəngəli v a r idi Ki, y ırtıc ı heyvanlar ilə müqabilə edib, m üdafiəyə çalışsın. Ə w ə l naziK və q ü w ə tsiz cism ini istid ə n və soyu- qdan m ü h afizət etməK üçün böyÜK y arp aq larla ö rtü b və m üruri-əyyam ilə vücuda gələn d ağ ların m ağaralarm da və böyüK d aşların və qayaların çu x u ru n d a sÜKna elədi. Sonra isted ad i-zatisi cəhətilə daşdan və ağacdan tədarÜK etdiyi hərbələr vasitəsilə heyvanata qələbə edib, onların ətindən tömə (yeməK) və dərisindən libas tədarÜK edib, geyindi. Y er ü zü n ü n heyvanatı ona düşm ən olmamaq səbəbilə və özünü düşm əndən m ühafizət etməK sədədilə (məqsədilə) böyÜK ağacların KÖKÜndən, gövdəsindən, qol-budağından cəm edib, su içində Özünə b ir məsKən tədarÜK etm əyə m əcbur oldu. TainKİ m üruri-zam anla yavaş-yavaş tərəqqi edib, od tapıb, işıqlıq hasil etdi. 01 v ax td an b əri heyvanatın ətini bişirib, yeməyə başladı. Та b ir zam an yetişdi kİ, ona daş əsri deyilir. Lazım olan a la t və əsbabı daşdan tədarÜK etdilər. Sonra «Bü- rünz» dövrəsi Kİ, ona «Tünc» əsri deyilir. Ondan sonra dəm ir əsri y etişd i k İ , ona tərəqqi aləm inln ə w ə li deməK layiqdir. Bu əsrlərin mabeynində insan oğlu dəxi heyva- n atd an qoxmayıb, su içindən çıxıb, yer üzündə sÜKna etməK ilə b ir çox tərəqqiyə malİK oldu. Dəm irdən hüsula gələn a la t (alətlər) və ədəvat ilə d aşları yonub, ağacları Kəsib, ev və im arət təsis edib, sonra sa ir əsbabi- m əişətinl cəm etməyə m üvəffəq oldu. Öz əhm al və əsqa- lını nəql etməKdən ö trü heyvanati-vəhşiyyədən əw əlcə ulağı, sonra a tı götürüb öz qapısında bağlayıb, hevanati- əhliyyə su rə tin ə saldı. Ətindən, südündən, yunundan bəhrəmənd olmaq (faydalanmaq) üçün yenə heyvanat içindən qoyunu, ке- çini, camışı, inəyi seçib və bu nəfli (faydalı) heyvanatı götürüb, bəsləyib, tainKİ heyvanat evi deyilən bir tövlə bina etdi. Ondan sonra bir para yırtıcı heyvanatdan məhfuz olmaq (qorunmaq) üçün və bir para heyvanatı da şİKar etməKdən ötrü корэк, tazi tulaya qapısında yer verdi. Bəzi muzi heyvanların dəfindən ötrü pişiyi evinin içərisinə məhrəm eylədi və quşlardan toyuq, qaz, ördəK Kimi faydalılarını özünə ram edib, bunlardan mənfəət- bərdar olmağa başladı. Və tüyuratın (quşların) bir cüm- ləsi sərçə, qarğa, fəçələ, bülbül, göyərçin, IəkIək, qırlan- qıc Kİmi quşlar da insan oğlunu ınürüw ətli və mərhə- mətli bir vücud fərz edib, muzi və yırtıcı quşların əlin- dən qaçıb, qurtarıb, gəlib onun dövri-bərində yuva qayı- rıb, m ə sK ə n tutub, Özünü bəni-növi-bəşərin təhti-hima- yəsinə tapşırdılar. Bu minval ilə bir neçə əsrlər Keçib, taİHKİ adəm övladının ictimasmdan (toplanmasından) və onların qüvayi-əliyyələrinin iştiraKindan ziraət və səna- ə t əm ri (işi) h ü su la gəlib, yundan və pam bıqdan libas to- xum aq, daşdan, ağacdan, torpaq və m ədəniyyatdan qab- qacaq və əsbabi-təcəm m ülat (zinət əşyaları) və sa ir alati- arayiş və ləv azim i-istirah ət vücuda g ə tird ilə r. Və içlə- rin d ən asim anı vaizlər, paKminət nasehlər və möcüzə- nüm a peyğəm bərlər zü h u r edib. 0 , m üqəddəs m ürəbbilə- rin (tərbiyəçilərin) təlim və tərbiyəsindən insaniyyət bağçasınm təzə ƏKİlən tənəyi şÜKufə açıb, yem iş ver- məyə başladı. TainKİ əbnayi-bəşər b ir-b irin in m üavinəti- nə m öhtac olm ağı anlayıb və ictim a və iştiraK da h ər bir əm rin əncam m ı m ülahizə edib, , ittifa q və ittih a d d a q ü w ə t və q ü d rə tin və h ər b ir asayiş və is tira h ə tin ləz- zətin in mümKÜn olm ağm ı ehsas eylədi. O dur k İ, b ir nə- sil о b iri nəsil ilə rəb t salıb, b ir ta y fa oldu. İKİ tay fad an b ir qövm, İKİ qövmdən b ir qəbilə hiisula gəldi. İkİ qəbi- lənin im tizacından qəryələr və İKİ qəryənin ittisa lın d a n qəsəbələr və qəsəbələrdən şəhərlər, şəhərlərdən məmlə- Kətlər təşKİl olundu. H ər məməlƏKət əhalisi b ir m illət nam ını alıb, о məmələKəti «Vətən» ism i ilə ad lan d ırd ılar. H ər m illət öz hüquqi-m illisinin hifzindən ö trü və əsas asayişinin is- tehKamı səbəbilə rəyasət və tə fə w ü q havası ilə höKumət və fərm anfərm alıq sevdası ilə millətpərəstlİK xəyalına düşüb, hübbül-vətən peyda oldu. TainKİ h ər rəis öz qövm ünün p işrəftin ə (iıiKİşafma) və h ər alim öz m illəti- n in tərəqqisinə çalışıb və hər haKİm öz məmləKətinin daxilində rəiyyətin m ənfəəti və m əsləhəti və məmələKə- tin in m əm uriyyəti və hifz və hərasəti üçün məKtəblər və m ədrəsələr təsis olunub, darülhÜKumə, darüləczə, dar- ü şşəfa (xəstəxana) bina edib, məscid və məbəd, Kİlsələr təşKİl tap ıb , n əb atat bağçası, heyvanat bağı, m əsləhət və m əşvərətxanalar, sərgi və tam aşagahlar əmələ gəlib, m üzəyyən im arətlər, m üntəzəm bağlar və bağçalar txKİ- lib, hİKmət dayəsi, tifl m ədəniyyəti tərəqqi libası ilə geyindirib və elm pirayəsilə bəzəyib, həddi-Kamala ye- tird i. M üxtəsəri-Kəlam, in d i adəm övladı bu ictim a və it- tifa q ın faydasm dan və əfKar və x əyalatm m nəticəsindən və səy və ehtim am ının səm ərəsindən elə b ir böyÜK tə- rəqqiyə malİK olubdur k İ, əgər b ir neçə m in il bundan əqdəm ölüb getm iş insandan b ırisin i qəbirdən qovzayıb, yer üzünə qoyasan: «Özümü b ir üzgə aləmdə görürəm , ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ш bu dünya bizim dünya deyil. Bu yer əsla о yerə oxşamaz Ki, b ir v a x t mən üstündə gəzirdim . Şayəd m əni KÜrreyi- ərzdən qaldırıb, bu özgə aləmə atıblar. Z ira kİ, mən irə- licə gördüyüm dünya bu dünyanın heç b ir cəhətdən raüşabihəti yoxdur», - deyəcəKİər. Necə dem əsin k İ , gö- rəcəKdir öz əsrində dəfi-düşm əndən ö trü əlinə äldığı dəyənəK, in d i b ir dəqiqədə yüz iyirm i dəfə alıtan bir tü fən g olubdur. U zaqdan-uzağa müddəiyə qələbə etməK üçün istem al olunan ox və sinəng in d i gülləsi b ir x arv ar vəznində q u ru p to p ların ın şəKİinə giribdir. 0 v ax tlard a (İKİ pud) yeddi batm an vəznində əyninə geydiyi heyvan d ərisin in əvəzinə in d i pilə qurdunun (baram a qurdunun) ağzından çıxan tÜKdən, nazİK ipəKdən qırx m isqal vəz- nində b ir d əst libas əmələ gəlipdir. Və özünə mənzil qərar verdiyi qaranlıq m ağaraları və sonra ağacdan və daşdan emal olunan dəKKƏ və ta lv a rla rı xəyalına gəti- rəndə b ir tərəfdə F ran sa (Eyfil) bürcünə baxıb b ir səm- tdə London şəhərinin dörd yüz əlli arşın ucalıqda b illu r im arətin görüb və P a ris şəhərinin idareyi-bələdiyyəsinin b ir o tağ ın ın on dörd min adama v ü sət verəcəyini eşidib, bu tə s ə w ü r a tı bir xabi-xəyal fərz edəcəKdir. Və gö- rəcəKdir Kİ, göz-gözü görməyən gecələrdə qaranlıq qaz- m asını işıqlandırm aq üçün əw əlcə şam ağaclarından və sonra b ir p ara ələfiyyatdan və heyvanatın yağından is- tix ra c etd iy i işıqlıq əsbabı indi piysuz və şam danı itirə n şami-Kafuri və şam i-K afurini bucaqlarda qoyan lam pa və lam panı ü fu n ətlə töhınətləndirib, eşiyə b u rax an qaz çı- rağ ı və qaz çırağ ın ı qaranlıq göstərən və bəİKƏ bir şəhəri b ü tü n işıq lan d ırän eleKtrİK m əşəlləri zülm ani gecələri n u ra n i gündüzə döndəribdir. Payi-piyadə getdiyi m ən zilləri və u zu n m üddətlər zərfində a t ilə, dəvə ilə qət etd iy i m əsa fələri yad ın a sa- lıb, in d i q arlı d ağların təpəsindən, vəhşətnaK m eşələr- dən, biabü ə lə f biyabanlardan, u zu n -u zu n səhralardan, böyÜK-böyÜK dağların qarnın sÖKÜb, teyyü l-ərz Kİmi ке- çən d əm iryol m aşin asın ın bu tü n d (tez) v ə tez sey rin i görüb, b aşı g icəllən ib , özünü itir ib , y ıx ılm a ğ a bir yum - şaq yer bu m əsəl təriq ilə fərz etd iy im iz qədim i əsrin in- Yüklə 55,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|