M Ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 1 5 0 MƏHƏMMƏd tagi siDQİ Ə s ə r L ə r I

M Ə H Ə M M Ə D   T A Ğ I   S İ D Q İ   -  1 5 0
MƏHƏMMƏD TAGI 
SİDQİ
Ə  S  Ə  R  L  Ə  R  İ
ÇAŞIOGLU
2004

N a x ç iv a n   M u x t a r   RespubliKası  A li 
M əc lisin in   «GöTKəmli  pedaqoq,  m aarifçi 
Vd  şair M .T .SidqİT iin  1 5 0   illİK  yubileyinin 
Keçirilmdsi 
və  xa tird sin in   dbddÜBşdirilmə- 
si  haqqında»Ki  11  m a r t  2004-cü  il  tarixli 
sərəncam ı  ilə  çap  olunur
Toplayanı,  tə rtib   edəni  və  m üqəddim ənin  m üəllifi 
A zərbaycan  M illi  E lm lər  A K adem iyasınm   həqiqi 
ü zv ü   İs a   H əbibbəyli
RedaKtoru:
Filologiya elm ləri  nam izədi  Ə sgər  Qədimov
M  59.  M əhəm m əd T ağı  Sidqi.  Ə sərləri.
K itab d a  İİK  dəfə  olaraq 
görKəmli  mütəfəKKİr,  m aarifçi  şair 
və  pedaqoq  M əhəmməd  T ağı  Sidqinin  ədəbi,  pedaqoji,  elm i  əsər- 
ləri  və  m əK tubları  çap  olunur.
4702060100-955
M  --------------------------
082-04
© «Çaşıoğlu»  n əşriy y atı,  2004

MƏHƏMMƏD  TAĞI  SİDQ İNİN 
HƏYATI  VƏ  ƏDƏBİ-PEDAQOJİ  FƏALİYYƏTİ
M əhəmməd  Tağı  Sidqi 
görKəmli 
b ir  m aarifçi  və  ta- 
nınm ış  y arad ıcı  şəxsiyyət 
Kİmi 
A zərbaycan  ədəbiyyatı- 
nın  və 
ic tim a i 
fİKrinin 
inK İşafında 
mühüm 
y er 
tutur. 
O nun  çoxcəhətli 
ədəbi-pedaqoji 
və  elm i  fəaliy y əti  m illi 
m aarifçilİK  
hərəKatının 
və  ədəbiyyatım ızın  ta rix in d ə   Se- 
yid  Əzim  Ş irv an i  dövrü n ü n  davam ı,  A bdulla  Şaiq, 
Süleym an  Sani  A xundov  m ərhələsinin  ərəfəsi  və  baş- 
lan ğ ıcıd ır.  LaKİn  M əhəmməd  Tağı  Sidqi  Kİmi 
böyÜK 
m ü tə fə K K İ r in  
h əy atı  və  ədəbi-pedaqoji  ir s i  layiq  olduğu 
səviyyədə  a ra şd ırılib   geniş  ictim ayiyyətə  çatdırılm am ış- 
d ır.  Belə 
Kİ, 
sovet 
haKİmiyyəti 
illərin d ə  M .T .Sidqi  haq- 
qında  m eydana  çıxm ış  təd q iq atlar  ideoloji  cəhətdən 
KÖh- 
n əlm işd ir.  M üstəqillİK  dövründə  isə  onun  barəsində 
b arm aq  ilə 
sayılacaq 
qədər 
azsaylı  məqalələr 
y azılm ışdır. 
Ədibin  elm i  və  bədii  əsərləri,  geniş  m ənada 
KÜlliyyatı 
toplanıb  indiyədəK  ayrıca 
Kİtab 
h alın d a  çap  olunm am ış- 
d ır.  B ü tü n   b u n la ra   görə  N axçivan  M u x ta r  RespublİKası 
A li  M əclisinin  Sədri  V asif  Talıbovun  «GörKəmli  peda- 
qoq,  m aarifçi  və  şa ir  M .T .Sidqinin  150  illİK  yubileyinin 
Keçirilməsi 
və  x a tirə sin in   əbədiləşdirilm əsi 
haqqında»Ki 
11  m a rt  2004-cü  il  ta rix li  sərəncam ı  bu  q ü d rə tli  m ütə- 
fəKKİrin 
h əy atın ın   və  çoxcəhətli  ədəbi  elm i  və  pedaqoji 
əsərlərin in ,  əlyazm alarm ın 
yenidən  araşd ırılm asın a, 
əsaslı 
şəKİldə 
öyrənilm əsinə,  əsəriəri  KÜlliyyatının  çap 
olunm asına,  ad ın ın   yeni  həyat  qazanm asına  geniş  im- 
кап   y a ra d ır.
%
Hələ  X IX  əsrin   ə w ə llə rin d ə n   etib arən   başlanan 
m aarifçi  id ey alar  ictim ai-ədəbi  m ü h itd ə  tez  b ir  zam anda 
v ətən daşlıq   hüququ  qazanm ışdır.  Ə srin  o rta la rm d a   maa- 
rifçilİK  ap arıcı  ideologiyaya  çevrilm işdi.  Keçən  yüzilliy- 
in   70-90-cı  illərin d ə  isə  m aarifçilİK  A zərbaycanda  hərə- 
Kat  səviyyəsinə  yÜKSəlmişdir.  A rtıq   yalnız  T iflis,  В ак
1 
Kİmi  in z ib a ti  mərKəzlərdə  deyil,  a y rı-a y n   əyalətlərdə  də 
m illi  m aarifçi  təd b irlər  geniş 
şəKİldə 
h əy ata  Keçirilmiş,

məKtəb,  teatr  və  mətbuat  uğrundaKi  səylərin  əhatə  dai- 
rəsi  g enişlənm işdir.  M illi-m aarifçi  ziy alılığ m  
bÖyÜK 
b ir 
nəsli  əyalətlərdə 
yetişib  
fo rm alaşm ışd ır.  Bu  m ənada Sey- 
id  Əzim  Ş irv an i,  M irzə  ƏlƏKbər  S abir,  Abbas  Səhhət, 
M əhəmməd  H adi  və  M ahm udbəy  M ahm udbəyovun  Şa- 
m axıda,  Ömər  F aiq  N em anzadənin  ŞəKİdə,  M irzə  Sadıq 
Fani  və  A bdulla  S u ru n   Gəncədə,  N ərim an  N ərim anovun 
B orçalıda,  Teym urbəy  B ayram əlibəyovun  LənKəranda, 
H acı  K ərim   S an ilm m   Zəngəzurda,  İsm ayılbəy  Şəfibəyov 
və  Bədəlibəy  Bədəlbəyovun  Q arabağda,  R əşidbəy  Əfən- 
diyevin  Q utqaşen  və  X açm azda,  F iru d in b əy   K öçərlinin 
İrəv an d a,  İsabəy  AbaKarov  və  Ə ləsgər  Şeyxhəsənovun 
Vedidə  pedaqoji  fəaliyyətlə  m əşğul  olm aları  A zərbaycan 
əyalətində  maarifçilİK  hərəKatınm 
yeni 
yÜKSəlişinə 
səbəb 
olm uşdur.  H əm in  m aarifçi-yaradıcı  q ü w ə lə rin   fədaKar- 
Iıq  n ü m u n əsi 
olan  çoxcəhətli  xidm ətləri 
sayəsində 
bütövlÜKdə  A zərbaycanda  qısa  m üddətdə  m illi  ş ü u r , 
ədəbi-m ədəni  gedişat,  ictim ai  tərəqqi  nəzərəçarpacaq  sə- 
viyyədə  ir əli  getm işdir.
G östərilən  dövrdə 
maarifçilİK  hərəKatı 
baxim m dan 
inKİşaf  etm iş  mərKƏzlərdən  b iri  də  N axçivan  idi.  M illi 
ziy alılığ m  
böyÜK 
b ir  nəsli  XIX-XX 
əsrlər 
N axçivan  icti- 
m ai-ədəbi  m ü h itin d ə  ərsəyə  gəlm işdir.  Cəlil  M əmmədqu- 
luzadə,  H üseyn  Cavid,  M əhəmməd  Tağı  Sidqi,  Eynəlibəy 
S ultano v ,  H acıağa  F əqir  O rdubadi,  Məmməd  Səid  Ordu- 
badi,  Ə liqulu  QəmKÜsar,  Əbülqasım   S ultan o v,  Əliməm- 
məd,  Sadıq və  M əhəm m ədhüseyn  X əlilovlar,  M irzə  Cəlil 
Ş ürbi,  Qüdsi  V ənəndi  və  onlarla  b aşq aları  m əhz  həm in 
m ü h itin   içərisin d ən   çıxraışlar.  XIX   əsrin   80-90-cı  illə- 
rin d ə  N axçivan  ədəbi  m ü h itin in   ağsaqqalı  və  m üəllim i 
olm uş  M əhəmməd  Tağı  Sidqinin 
coxcəhətli  fəaÜ yyəti 
KİassİK 
m aarifçilərlə  yeni  m aarifçi  nəsil  a ra sın d a   varis- 
lİK 
KÖrpüsü 
funKSİyasını  yerinə  y e tirm işir.  Əslində 
A basquluağa  BaKixanov,  M irzə  Şəfi  Vazeh,  Ism ayılbəy 
Q utqaşınlı  Kİmi  İİK  m aarifçilərlə  başlanan  XIX  əsrin  
m illi  m aarifçi  id ey aları  M irzə  F ətəli  A xundov  və  Seyid 
Əzim  Ş irv an i  tərəfin d ən   bacarıqla  davam   etd irilm iş, 
M əhəmməd 
Tağı 
Sidqi 
ilə 
başa 
ç a td ın lm ışd ır. 
M .T.S idqinin  m aarifçilİK  fəaliyyəti  və  g ö rü şlə ri  m illi 
m aarifçiliy in   inK İşafm ın  XX 
əsrdəKİ 
q anunauyğun,

m əntiqi 
yeKunudur. 
E yni 
zamanda, 
M .T .Sidqinin 
peda- 
qoji  ir s i  həm   də 
yeni  tip li  m aarifçiliyin  nəzəri-ideoloji 
təm əliıü   təşKİl 
edir. 
Ə srin  70-80-ci 
illərində  yetişib 
form alaşan  yeni  m aarifçi 
nəsil  90-cı 
illərdən  etibarən 
m üəyyən  m ənada 
M .T .Sidqinin 
əməl  və  ideyalarını 
m üstəqil 
surətdə  davam  etdirməKİə  maarifçilİK 
hərəKatı 
m eydam na  atılm ışdır. 
Bu 
mənada 
M əhəmməd  Tağx  Sidqi 
özündən  əwəİKİ  m aarifçi  nəslin  layiqli  x ə ləfi,  sonraKi 
q ü w ə lə rin   isə 
ustad  sələfid ir. 
M illi 
m aarifçiliyin  məK- 
təb, 
dərslİK,  teatr,  ədəbiyyat  və  m ətbuatm  
inKİşafı 
ilə 
b ağ lı  ən 
y a x şı 
ənənələri 
bir  çox 
görKəmli 
ziyalılarla  ya- 
naşı,  həm 
də  M .T .Sidqinin 
adı 
ilə bağ lıd ır.
M əhəmməd  Tağı  Sidqi  1854-cü  ildə  O rdubad  şəhə- 
rin d ə  anadan  olm uşdur. 
0 ,  İİk 
tə h silin i  M olla  Məhəm- 
məd  Tağı  adlı  b ir  ax u n d u n   yanında  alm ışd ır.  S o n ra  Şah 
H üseyn  S oltan  m ədrəsəsində  oxuyan  Sidqi  biliK  və  mə- 
lu m a tla rım  b ir  qədər 
də 
təKmilləşdirmişdir.  GənclİK  illə- 
rin d ə  qısa  m üddət  Cənubi  A zərbaycanda  yaşam ış,  bura- 
da  tə h silin i  dərinləşdirm əKİə  yanaşı,  ordubadlı  ta c irlə rin  
y an ın d a tic a rə tlə   də  m əşğul  olm uşdur.  T əxm inən  1885-ci 
ildə  Ira n d a n   O rdubada  q ay ıtm ışd ır.  O rdubadda  ailə  həy- 
a tı  q urm u ş,  10  ilə  yaxın bu  şəhərdə  yaşam ış, 
maarifçilİK 
və  bədii  y arad ıcılıq la  m əşğul  olm uşdur.  O,  ailəsini  do- 
lan d ırm aq   ü çü n   çayxana  açm ışdır.  LaKİn  bu  adi  çayxa- 
n a   deyildi.  Oğlu,  tan m m ış  p u b lisist  və  tərcüm əçi  Məm- 
m ədəli  Sidqi  Səfərov 
5  fev ral  1951-ci  ildə  yazdığı 
«Tərcüm eyi-halım »  adlı  avtobioqrafİK  xaraKterli  x atirə- 
sində  a ta sın ın   çayxanasını  aşağıdaKi 
Kİmi 
səciyyələn- 
d irm işd ir:  «O  zam an  atam ın   çayçı 
düKanı 
O rdubad  ziya- 
lıla rın m   yığıncaq  y eri  o lu r...  H am an  çayçı  dÜKanında 
Sədi,  H afiz,  F irdovsi,  N izam i Gəncəvi  Kimi  şa irlə rin   şer- 
ləri  o x u n u r  və  təh lil  olunurm uş.  Eyni  zam anda,  atam   о 
zam an 
İrandan, 
R usiyadan  və  TürKiyədən  qəzetiər  də 
alıb  o x u y arm ış...  Bu  qəzetlər  çox  zam an  atam ın   həm- 
məsləKİəri 
arasın d a  gizlində  oxunarm ış.  ÇünKİ  avam  
cam aat  qəzet  oxum ağı 
böyüK  
günah  və 
qəzet  o x u y a n la n  
Kafir...  hesab  edirdi».^
9
AMEIA Ə lyazm alan İn stitu tu n u n   fondu.A-25,Q-7  (180),  vərəqə  3

1892-ci  ildə  açıqfİKİrli,  ru s   və  A vropa  m ədəniyyə- 
tin ə  d ərin   rəğ bət  bəsləyən  H üseyn  S u lta n  
KəngərlinsKİ 
ilə 
birlİKdə 
O rdubad  şəhərində  açdığı  «Əxtər»  adlı  yeni 
ü su llu   məKtəblə  M .T.Sidqi  pedaqoji  fəaliyyətə  başlam ış- 
d ır.  Ş əriət  fən n in d ən   başqa,  ana  dili,  hesab,  coğrafiya 
d ə rslə rin in   ana  dilində  Keçirildiyi  bu  məKtəbdəKİ  səmə- 
rəli  m əK təbdarlıq işləri  onu  daha da m əşh u rlaşd ırm ışd ır. 
«Əxtər» 
məKtəbinin 
şag ird i  M .S.O rdubadi  həm in  təd ris 
m üəssisəsini  «gələcəK  üçün  üsuli-cədid  m üəllim ləri  ha- 
zırlayan»^  ciddi  təh sil  ocağı  ad lan d ırm ışd ır.
Təcrübəli  m üəllim in  pedaqoji  fəaliy y əti  N axçivan 
ziy a lıla rm ın   diqqətini  cəlb  etm işd ir.  O,  1894-cü  ildə  bu- 
ra   dəvət  olunub  «Tərbiyə»  m əKtəbinin  əsasın ı  qoym uş- 
d u r.  «MəKtəbi-Tərbiyə»də  dünyəvl  elm lərin  təd risin ə 
ciddi fİKİr verilm iş,  ru s   dili və  ədəbiyyatı  da  öyrədilm iş, 
tərcüm ə  d ərsləri 
təşKİl 
olu n m u şdu r.  «Tərbiyə»  məKtəbi 
A zərbaycan  məKtəbi  ta rix in d ə   İİk  m illi  m əK təblərdən  bi- 
rid ir.  Belə 
Kİ, 
о  v a x ta   qədər  m övcud  olan  qəza,  şəhər, 
zem stvo  və  no rm al  məKtəblər  ana  d ilin in   b ir  fən n   Kİmi 
tə d ris  olun d u ğu   ru s  məKtəbləri  id ilər.  Və  həm in  məKtəb- 
lərdə  ru s   çarizm i  özünə  sadiq  təbəələr  fo rm alaşd ırm aq  
v əzifəsini  h əy ata  K əçirirdi.  X IX  əsrin80-ci  illə rin in   son- 
la rın d a   m eydana  çıxm ış  ru s -ta ta r  m əKtəbləri  də  adm dan 
g ö rü n d ü y ü   Kİmi  an ad illi  fən lərin   b ir  qədər  də  genişlən- 
d irild iy i  ru s   m əKtəbləri  Kİmi  fəaliyyət  g ö stə rird i.  M.T. 
S idq in in   «MəKtəbi“Tərbiyə»si  isə  ru s   d ilin in   x a rici  dil 
Kİmi  ay rıca  tə d ris  olunduğu,  dig ər  fə n lə rin   ana  dilində 
K eçirildiyi  m illi  məKtəb  idi.  M əsələnin  bu  cəhəti  v ax tilə 
Cəlil  M əm m ədquluzadənin  də  diqqətini  cəlb  etm iş  və  o, 
«Tərbiyə»  m əKtəbindən  bəhs  edərKən  «N axçivan  şəhə- 
rin d ə  ham an  məKtəbi  H əzrəti-Sidqi  təsis  edən  zam an  be- 
lə  qaydalı  m üsəlm an  m ədrəsəsi 
nəinKİ 
İrəv an d a, 
bəİKə 
Q afqazın 
böyÜK 
m usəlm an  şəh ərlərin in   çoxunda  yox 
idi»^  qənaətinə  gəlm işdir.  M .T.S idqinin  səyi  nəticəsində 
az  v a x td a   «Tərbiyə»  məKtəbi  ədəbi-m ədəni  fİK rin  əsas
^  M .S.O rdubadi.  Ə
sk
I 
və
 yeni  şer  məKtəbləri.  «K om m unist»  qəze- 
ti,  30  noyabr  1923-cü  il,  №  277
3
Cəlil  M əm m ədquluzadə.  Ə sərləri,  VI  cild.  Вакх,  A zərn əşr,  1985, 
səh  10

mərKəzlərindən 
b irin ə  çevrilm işdir.  Cəlil  M əm m ədqulu- 
zadə,  Q urbanəlibəy  Şərifzadə,  C üm şüd-Paşa  S ultanov, 
M irzə  N ə sru lla   Əmirov,  Əbülqasım  S ultanov,  M irzə  Cəlil 
Ş ürbi,  M irzə  ƏləKbər  Süleym anov  və  b aşq aları  b u rad a 
S idq in in   elm i-ədəbi  söhbətlərinə  qulaq  asm ış,  şerlərin i 
dinləyib  müzaKİrə  etm iş,  R usiya,  Qafqaz  və  Şərq  m ət- 
b u a tın ı  m ü taliə 
etməK  imKanı 
qazanm ışlar.  MəKtəbdə 
qabaqcıl  ziy alaların  
iştiraKi 
və  təşəbbüsü  ilə  te a tr   tam a- 
şa la rı  g ö stərilm iş,  ədəbi  m üsabiqələr, 
müzaKİrə 
və  yubi- 
ley  gecələri 
təşKil 
olunm uşdur.  B una  g ö rə d ir 
k
İ, 
Cəlil 
M əm m ədquluzadə 
«Tərbiyə» 
məKtəbini 
«yeniyetm ə 
m üəllim   və  ədiblər  ü çü n   darü lü rfan »^  Kİmi  qiym ətlən- 
d irm işd ir.  H üseyn  Cavid  m əK tublarında bu  m əşh u r 
məK- 
təb in   y arad ıcısı  M .T.Sidqiyə 
«böyÜK 
u sta d   və  cəlallı 
atamız»® 
deyə 
m ü raciət 
etm işd ir. 
N .N ərim anov, 
S.M .Q ənizadə,  F.K öçərli,  R .Ə fəndlyev,  Ə .A xundzadə, 
Ə.Cəfərzadə 
Kİmi 
görKəmli  m aarifçi  ziy alılar  M .T.Sidqi 
və  onun  «Tərbiyə»  məKtəbinin  fəaliy y əti  ilə  m araqlan- 
m ış,  ədəbi-pedaqoji  id ey aların a  rəğbət  bəsləm işlər.  Ye- 
niyetm ə  m aarfiçi  gəncliyin 
böyÜK 
b ir  dəstəsi  «Tərbiyə» 
məKtəbindən 
çıx m ışd ır.  S o n ralar 
görKəmli 
yazıçı,  şair, 
alim ,  p u b lisist, 
sənətşünas, 
aKtyor 
Kİmi 
tan ın m ış 
H üseyn  Cavid,  Əziz  Ş ərif,  Ə liqulu  QəmKÜsar,  R za  Təh- 
m asib,  ƏləKbər  Abbasov,  M əmmədəli  Səfərov  və  onlarla 
b aşq aları  v ax tilə  Məhəmməd  Tağı  Sidqi  m üəllim in  şag- 
ird lə ri  olm uşlar.
Pedaqoji  fəaliyyətlə  yanaşı, 
publisistİKa 
ilə  də 
m əşğul  olan  M .T.Sidqi  B ağçasarayda  çıxan  «Tərcüm an», 
KəİKÜttədə  n əşr  edilən  «H əblül-m ətin»,  T eh ran d a  çap 
olunan  «Ə xtər»,  Tiflisdə  yayılan  «Şərqi-rus»,  BaKida 
fəaliyyət  göstərən  «Kaspi»  qəzetləri  ilə  y ax m d an   əlaqə 
saxlam ış,  həm in  m ətb u at  o rq an ların d a  m əqalələrlə  çıxış 
etm iş, 
«əsl 
m ənada  qəzetçi»®  Kİmi  ta n m m ışd ır.  Onun 
«Qəzet, 
yainKİ 
qəzetə  nədir?»,  «Təəssüf,  yenə  təəssüf»
“  Cəlil  M əm m ədquluzadə.  Ə sərləri,  VI  cild.  В ак
1
,  A zərnəşr, 
1985,s ə h .189
®
  H üseyn  Cavid.  Ə sərləri,  IV  cild.BaKi,  1985,  səh.246 
® Ə .M irəhm ədov.  A zərbaycan  Molla  N əsrəddini.  В ак
1
,  1980, 
səh.82

Kİmi  m əqalələri 
yeni  dövr  A zərbaycan 
publisistİK asının
dəyərli  n ü m u n ələrin d ən d ir.
M .T.Sidqi  hələ  O rdubadda y aşadığı illərd ə buradaK i 
«Ə ncüm ənü-şüəra»  ədəbi 
m əclisinin  ən 
fəal 
iştiraKçıla- 
rın d a n   və  rəh b ərlərin d ən   b iri  olm uş, 
KİassİK 
üslubda 
yazdığı 
lirİK  
şe rlə ri  ilə  ta n ın m ışd ır.  XIX  ə srin   axxrla- 
rın d a n   etib arən   cəm iyyət  h əy atın d a  m üşahidə  olunan 
canlanm a,  dirçəliş,  m əK təbdarlıqla  əlaqədar  yiyələndiyi 
m aarifçi  id ey a la r  onun  qəzəllərinə  ic tim a i  m əzm un  gə- 
tirm iş d ir.  0 , 
təKcə 
aşiqanə  m əzm unu  deyil,  ic tim a i  mət- 
ləbləri  də 
KİassİK 
üslubda  yazdığı  şerlərin d ə  m ənalan- 
d ırm ağ ı  b acarm ışd ır.  «D ostlardan  b irin ə  m ədəniyyətin 
yayılm ası  h aq q m d a  yazılm ış  şer»  ad lan an   qəzəl  form a- 
sm d ä qələmə  ah n m ış b ir  şerində  deyilir:
Gəzər baği-m aarifdən  xəbərsizlər u la q la r  təK,
O dur 
Kİm, 
nəxli-daniş  payim al  olm uş  a la x la r 
təK.
...  M əcali  şerg u lu q  qalm ayıb biçarə  m illətdə, 
Q alıbdır vacib 
i ş l ə r  
b ir-b ir  ü stü n d ə   q alaq lar 
təK . 
...Olub  əbnayi m illət fəhləvü,  ham m alu,  həm m uzdur, 
B azarda,  çarsu d a dil-dil  d o lan ırlar  y a la x la r 
təK. 
A çanda  ruznam ə,  söyləirlər  «beynim i  qazm a»,
Qəzet  guya  q azu x d u r,  q ışq ırırla r  q azalax lar 
təK. 
BöyÜK  m üəllim , 
g ö r K ə m li 
pedaqoq 
Kİmi 
şö h rə t  qa- 
zanan  M .T.Sidqi  həm   də  tan m m ış  u şaq  y azıçısıd ır.  Onun 
qələm indən  çıxm ış  uşaq  ədəbiyyatı  n ü m unələrində  m ütə- 
rəqqi  m aarifçi  id ey alar  Öz 
ƏKSİni 
ta p m ışd ır.  MəKtəbə  və 
elmə  rəğ b ət,  m üəllim ə  hörm ət,  yeni  n əslin   tərb iyəsi,  in- 
san ı  və  cəm iyyəti 
dərK 
etm əyə  çağ ırış  m aarifçi  yazıçının 
əsərlərin d ə  qabarıq  şəKİldə  ifadə  o lu n u r.  M üəllim- 
yazıçının  u şaq la r  ü çü n   m ü x təlif  ja n rla rd a  yazılm ış bədii 
əsərləri  onun  m aarifçi-pedaqoji  id ey aları  ilə  v əh d ət  təş- 
Kil  ed ir,  b ir-b irin i  tam am layır.
M .T.Sidqi  u şaq   ədəbiyyatının  m ü x tə lif  ja n rla rın d a  
m araq lı  bədii  əsərlər  yazm ışdır.  M aarifçi  şer, 
poetİK 
öyüdnam ə,  m ənzum   heKayət  və 
didaKtiK 
heKayələr  onun 
uşaq  əsə rlə rin in   əsasm ı 
təşKİl 
edir.  SənətK arm   u şaqlar 
ü çü n   yazdığı  şerlər  əsasən  tərbiyəvi  m əzm unda  olan 
öyüdnam ələrdən  ib a rə td ir.  Bu  öyüdnam ə  və  n əsihətlərdə 
S .Ə .Ş irv aninin  m aarifçi  şerlərin in  
poetİK 
ənənələri  da- 
vam   e td irilm işd ir.  Seyid  Əzim in  öyüdnam ələri  oğlu  Cə-

fərə,  M .T .Sidqinin  n əsih ətləri  isə  oğlu  M əhəmmədəliyə 
m ü raciətlə  y azılm ışd ır.  LaKİn  bu  şerlər 
bütövlÜKdə 
böyüməKdə 
olan  yeni  nəslə 
poetİK 
x itab   tə s iri  bağ ışlay ır. 
M .T .Sidqinin  «Oğlum  M əhəmmədəliyə  nəsihət»  şerində- 
Kİ 
m aarifçi-poetİK   düşüncələr  geniş  m ənada  gənc  nəsil- 
lər  ü ç ü n   fay d alı  öyüdnam ələrdən  yoğ ru lm uşd u r:
Nə  qədər 
Kİ, 
v a r  əlində  fü rsə t,
D ərsinə  eylə  h ə r  zam an  diqqət.
Y etişib d ir  zəm ani-elm ü  ədəb.
M ənzilin 
eylə  guşeyi-məKtəb,
...D in i-d ü n y an ı  elm  edər  abad,
Ö zünü  eylə  cəhldən  azad.
R u z ig a rın  
Keçirmə  qəflətlə,
Elm   tə h sil  elə  d iqqətlə.’^
Ə dibin  «MəKtəbdə»,  «Dərsə  diqqət»,  «Elm in  şəra- 
fə ti» ,  «Oğlan»,  «Yüz  il  y atan d an   sonra»  adlı  şerlərində 
d ö v rü n   ən 
aKtual 
m aarifçi  ideyaları  öz  əKsini  tap m ışd ır. 
X üsusən,  M .T .Sidqinin  q ızların   m aariflənm əsi  məsələlə- 
rin ə   h ə sr  etd iy i  şerlər  Öz  dövrünə  görə  m ühüm   m ütərəq- 
qi  əhəm iyyətə  malİKdir.  Onun  «Elm in  şərafəti»   şeri 
A zərbaycan  ədəbiyyatm da məKtəbli  q ızlara h əsr  olunm uş 
b irin c i  m aarifçi poetİK  öyüdnam ədir:
,...H ə r  qız 
Kİ, 
ülüm ə  etsə  rəğbət,
A x ırd a  yəqin  ta p a r  səadət,
Yox  elm dən  özgə b ir  şərafət,
Elm   ilə d ir  ix tiy a r,  qızlar.®
Ş a irin   «zəm ani-elm ü  ədəbin»  y etişd iy in d ən   m üjdə 
g ə tirə n   m aarifçi  şerləri  uşaq  poeziyam ızın  S.Ə .Şirvani 
d ö v rü n ü n   davam ı,  A .Səlıhət,  M .Ə .Sabir,  A .Şaiq  m ərhə- 
ləsin in   ərəfəsid ir,  bu  m ərhələlər  arasm d a  e tib arlı 
K örpüdür. 
M .T .Sidqinin  m aarifçi  şerləri  indİKİ  ib tid ai 
məKtəb 
dərslİK İərində  də  özünəm əxsus  y e r  tu ta  bilər.
A zərbaycan  uşaq  ədəbiyyatınm   əsas  ja n rla rın d a n  
olan  m ənzum   Ьекауэ  ja n rı  da  M .T .Sidqinin  «Kəblə  Nə- 
sir»  əsərin in   tim salm d a  yeni  ənənələrlə  zənginləşdiril- 
m işd ir.  Q.ZaKİr  və  S .Ə .Ş lrvaninin  m ənzum   heKayələrin-
^  Bax:  A zərbaycan  u şaq  ədəbiyyatı  m ü n təx əb atı,  II  cild  (tə rtib  
edəni  X.Məmmədov,  A.Həsənov).  Вак
1
,  «Nasir»,  2002,  səh.530 
® Yenə  orada

də  tə s v ir  olunan  ibrətam iz  əh v alat  fin a ld a   yığcam   əxla- 
qi-tərbiyəvi 
mühaKİmələrlə 
yeK unlaşm ışdır.  «Kəblə  Nə- 
sir»  əsərin in   tim salın d a   yeni  ənənələrlə  zənginləşdiril- 
m işd ir.  Q.ZaKİr  və  S .Ə .Ş irvaninin  m ənzum  
heKayələrin- 
də  tə s v ir  olunan  ib rətam iz  əh v alat  fin a ld a   yığcam   əxlaq- 
tərb iy əv i  m ühaKİm ələrlə  yeK unlaşm ışdır.  «Kəblə  Nəsir» 
isə 
İKİ 
m ü stəq il  hissədən  ib arətd ir:  isfa h a n lı  dəlləyin  ba- 
şın a  gələn  ə h v a la tın   təqdim i  və  şərhi.  Ə hvalatm   təqdi- 
m ində 
KİassİK 
m ənzum  
heKayələrin 
x ü su siy y ə tlə ri  özünü 
g ö stə rir.  B u rad a qədim   zam anlarda baş verm iş  ibrətam iz 
b ir  hadisə  n ağ ıl  ed ilir.  M əlum  o lu r 
kİ, 
u s ta  Ə m ir 
Kİşinin 
oğlu  dəllƏK  Kəblə  N əsir  səfərə  çıxan  zam an  öz  avam lığı- 
n ın   u cb atın d an   u lağ ın ı  və  Keçisini  o ğ ru la rm   güdazına 
v e rir.  Hələ  bu  azım ş  Kİmi,  yolda  o ğ ru la rd a n   b iri  onu  al- 
dadıb,  g ü y a  itirm iş   qiym ətli  daş-qaşlar 
aşKar  etməK 
m əqsədilə  qu y u y a  sa ld ırır,  p a lta rla rm ı  g ö tü rü b   arad an  
çıx ır.
«Kəblə  N əsir»  m ənzum  
heKayəsinin 
şərh lər  hissə- 
sində  isə  ş a ir  təqdim   etd iy i  hadisəni  həm   h əy ati  mövqe- 
dən,  həm   də  m aarifçi  baxım dan  ay d ın laşd ırm ağ a  və  ye- 
K unlaşdırm ağa  çalışm ışdır.  B urad a  «Kəblə  N əsir»in 
h əy ati  qayəsinin  əsasında  dayanan  «bir  gözəl  ad  q alır 
cah an d a  nişan»