M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

“ Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi. Bakı, 1997, səh. 
50. 
104 

---

1994-2002-ci ill
ərdə dövlət büdcəsinə daxil olan gömrük 
ödənişlərinin dinamikası aşağıdakı kimidir: 
C
ədvəl 2 
1994
- 
2002-ci ill
ər ərzində Azərbaycan Respublikasının 
dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşmasında 
gömrük ödənişləri və onun xüsusi çəkisinin dinamikası 
İllər 
Daxil olmalar
mlrd.manatla 
Xüsusi çəkisi, %-lə 
1994
17,4 
3,2 
1995
65,8 
4,3 
1996
264 
13,6 
1997
429,5 
16,7 
1998
561,6 
24,1 
1999
663,1 
23,7 
2000
719,6 
20,1 
2001
822,2 
22,1 
2002
921,8 
22,4 
C
əmi:
4465,0
C
ədvəldən göründüyü kimi, dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin 
formalaşmasında gömrük ödənişlərinin xüsusi çəkisi 1994-cü ildə 
3,2%, 1995-ci ild
ə 4,3% olduğu halda, 1998-ci ildə 24,1%, 
1999-cu ild
ə 23,7%, 2000-ci ildə 20,1%, 2001-ci ildə isə 22,1% 
t
əşkil etmiş və 2002-ci ildə 1994-cü ilə nisbətən 7 dəfə artmışdır. 
105 

---

Göründüyü kimi, son illərdə fiskal («Fisk» latın sözü olub, 
«zənbil» deməkdir. Qədim Romada vergi və rüsumların 
c
əmləşdiyi mərkəz fisk adlanırdı) siyasət sahəsində funksiyalar 
uğurla yerinə yetirilmişdir. 
2002-ci ild
ə dövlət büdcəsinə 921,8 milyard manat və ya 
1997-ci ill
ə müqayisədə 2,2 dəfə çox gömrük vergi və rüsumları 
köçürülmüşdür. Büdcə gəlirlərində gömrük vergi və rüsumlarının 
xüsusi çəkisi 1997-ci ildəki 16,7 faizdən 2002-ci ildə təxminən 
22,4 faiz
ə qalxmışdır. 
M
əhz hökumət tərəfindən qarşıya qoyulmuş fiskal məsə- 
l
əlörin həllində - proqnozlaşdırılmış vəsaitin dövlət büdcəsinə 
keçirilməsində gömrük orqanlarının rolu da az deyildir. Belə ki, 
son ilin m
əlumatına görə büdcənin mədaxil hissəsinin 
formalaşmasında hər 5 manatdan biri gömrüyün payına düşür. 
Bu da onunla .
əlaqədardır ki, gömrük hökumətin incə, yığcam və 
eyni zamanda çox kəskin iqtisadi tənzimləmə alətlərindən biridir 
v
ə bunun köməyilə müxtəlif məsələləri həll etmək mümkündür. 
Bu baxımdan da büdcədə daxili gəlirlər çatışmadıqda 
gömrüyün fiskal funksiyası - büdcəyə daha çox pul vəsaitinin 
yığılması, digər tənzimləyici və mühafizə funksiyalarından üstün 
olur. Bu hal is
ə milli iqtisadiyyat tam gücü ilə fəaliyyət göstərənə 
q
ədər davam edə bilər. Xarakterizə olunan büdcə gəlirlərinə dair 
göstəricilərdə həmişə milli iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi və 
fiskal sferada hökumət tərəfindən həyata keçirilən məsələlər 
öz,əksini tapır. 
Göstərilən nəticələr gömrük işi sahəsində kadrların 
hazırlanması və ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, xidməti 
intizamın möhkəmləndirilməsi, gömrük nəzarəti formalarının 
unifika- 
siyası, yeni mütərəqqi tarif dərəcələrinin tətbiqi, gömrük 
orqan- 
106 

---

larinin maddi-
texniki bazasının yaxşılaşdırılması, yeni texniki- 
n
əzarət 
vasit
ələrinin 
t
ətbiqi, 
gömrük 
strukturlarının 
modernl
əşdirilməsi, idarəetmə prosesində yeni metodların tətbiqi 
v
ə s. nəticəsində əldə olunmuşdur. 
Müqayisə məqsədilə qeyd etmək lazımdır ki, büdcənin 
g
əlir hissəsinin formalaşmasında Rusiya Federasiyasında 
gömrüyün payı hər bir rublda - 38 qəpik, Amerika Birləşmiş 
Ştatlarında isə ümumi federal büdcə gəlirlərində bir faiz, Avropa 
Birliyi ölkələrində isə bu göstərici 18-25% arasında variasiya 
edir.^^ 
Az
ərbaycanın gömrük xidməti bazar iqtisadiyyatının 
prinsipl
əri və Ümumdünya Gömrük Təşkilatının tövsiyələri 
əsasında fəaliyyət göstərir. Onun təşəkkül tapmasında dünyanın 
qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsindən geniş istifadə olunur. 
Hal-
hazırda Azərbaycanın milli gömrük xidməti çoxfunk- 
siyalı orqandır və mürəkkəb maliyyə kompleksindən ibarət bir 
sistem olub xarici iqtisadi f
əaliyyətə, o cümlədən xarici ticarət 
əməliyyatlarına kompleks nəzarəti həyata keçirir. 
M
əhz Azərbaycan Respublikasının gömrük siyasəti 
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin mühüm sistemlərindən 
birid
ir. Gömrük sisteminin əsas məqsədi Azərbaycanın strateji 
milli f(övlət maraqlarının təmin edilməsi, ölkənin milli 
iqtisadiyyatını!! və sosial iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi və 
r
əqabət q.'.biliyyətinin stimullaşdırılması əsasında ölkənin 
iqtisadi t
əhlü- k ^sizliyinin təmin edilməsi, xarici iqtisadi fəaliyyət 
üçün əlverişli ç ərait yaradılmasından ibarətdir. 
«T;iMo>K!ifl», .MocKBii, 2001 r.. Jf«20 (45), crp. 4 
107 

---

Az
ərbaycanda gömrük xidmətinin inkişafı ölkənin inkişaf 
s
əviyyəsindən və onun dünyadakı vəziyyətindən asılıdır. Ölkənin 
iqtisadi potensialı artdıqca o da təkmilləşir. 1991-ci ilin 18 
oktyabrında «Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında» 
konstitusiya aktının qəbul edilməsi ilə ölkəmizin tarixində yeni 
dövr - siyasi və iqtisadi cəhətdən müstəqil inkişaf dövrü 
başlamışdır. 
Tarix
ən qısa bir dövr ərzində isə Azərbaycanda 
demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulmuş, onun dövlət 
atributları yaradılmışdır. Respublikamız bazar iqtisadiyyatı yolu 
il
ə inamla irəliləyir, yeni inkişaf dövrünü yaşayır. 
Az
ərbaycan 
Respublikası 
Prezidenti 
H.Əliyev 
Az
ərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 10-cu 
ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə demişdir: «On il 
ərzində Azərbaycan xalqı bəyan etdiyi demokratik, hüquqi, 
dünyəvi dövlət qurubdur, onun təsisatlarını yaradıbdır. Bu 
dövlətin yaşaması üçün, inkişaf etməsi üçün çoxsaylı qanunlar 
q
əbul edibdir. Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedərək bütün 
sah
ələrdə islahatlar aparıb və bu islahatların nəticəsinə nail 
olubdur. On il müddətində Azərbaycan dünya miqyasında özünə 
layiq yerini tutubdur, bütün beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunur. 
Dünyanın bütün ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaradıb, bir çox 
ölkələrlə qarşılıqlı faydalı, çox uğurlu əməkdaşlıq edir. Bu on il 
bizim xalqımızın çoxəsrlik həyatında ən böyük tarixi hadisədir, ən 
qiym
ətli nemətdir». 
Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının 
başqa sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan xarici ölkələrlə 
ticar
ət əlaqələrində də əhəmiyyətli nəticələrə nail olmuşdur. 
Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslərin 
f
əaliyyətinin iqtisadiyyatın müasir tələblərinə uyğun qurulması və 
idxal-ixrac 
l O S

---

əməliyyatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi nəticəsində 
Az
ərbaycan ticarət dövriyyəsinin həcmi və bu münasibətdə 
ölkələrin sayı da artmışdır. 1992-ci ildə respublikamızla 
idxal-ixrac 
əməliyyatları keçirən ölkələrin sayı 2 dəfədən çox, 
ticar
ət dövriyyəsinin həcmi 20,7%, o cümlədən idxal 24,7%, ixrac 
17,6% artmışdır. 
Ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin yaranması, həmçinin 
1994-
cü ildə «Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması və düzgün 
iqtisadi siyas
ətin həyata keçirilməsi, ölkə iqtisadiyyatında iqtisadi 
islahatların uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində, xarici ticarət 
dövriyyəsi 1993-cü ilə nisbətən 1997-ci ildə 16,4%, 1998-ci ildə 
24,3%, 1999-cu ild
ə 46,2%, 2000-cl ildə 2,2 dəfə artmışdır. 
2000-ci ild
ə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi daha 
da inkişaf etmiş, ölkəmiz 122 xarici dövlətlə ticarət əməliyyatları 
aparmış, ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 2917,3 milyon ABŞ 
dolları, o cümlədən idxal 1172,1 milyon, ixrac 1745,2 milyon 
dollar olmuşdur. Ticarət dövriyyəsinin 59,8 faizini ixrac, 40,2 
faizini idxal t
əşkil etmiş, ixrac idxalı 1,5 dəfə ötmüşdür. Xarici 
ticar
ət əlaqələrinin 79,1 faizi, o cümlədən idxalın 68,0, ixracın 
88,5 faizi, idxalın 20,9 faizi uzaq xarici ölkələrin, idxalın 32, 
İxracın 13,5 faizi isə MDB ölkələrinin payına düşür. 
2000-ci ild
ə Azərbaycan, İtaliya, Rusiya, Türkiyə, Fransa, 
ABŞ, İsveçrə, Gürcüstan, Böyük Britaniya, Almaniya, İran, 
Qazaxıstan, Ukrayna dövlətləri ilə ticarət əlaqələri digər ölkələrlə 
müqayisədə daha çox olmuşdur. Xarici ticarət dövriyyəsinin 27,1 
faizi İtaliyanın, 11,9 faizi Rusiyanın, 8,0 faizi Türkiyənin, 7,7 faizi 
Fransanın, 4,8 faizi İsrailin, 3,8 faizi ABŞ-ın, 3,5 faizi İsveçrənin 
payına düşür. İdxal əməliyyatlarının 21,3 faizi Rusiya, 11,0 faizi 
Türkiyə, 8,9 faizi ABŞ, 5,8 faizi Almaniya, 5,0 
109 

---

faizi Böyük Britaniya, 4,9 faizi Qazaxıstan, 4,8 faizi İranla, ixracın 
43,7 faizi İtaliya, 11,8 faizi Fransa, 7,7 faizi İsrail, 6,0 faizi 
Türkiyə, 5,6 faizi Rusiya, 4,3 faizi Gürcüstanla olmuşdur. 
Xarici ticar
ət əlaqələrində baş vermiş bu mütərəqqi 
d
əyişikliklərdə və bununla da büdcə gəlirlərinin formalaşmasında 
gömrük orqanlarının da mühüm rolu vardır.