M fəLSƏFƏ, onun meydana gəlməsi, predmeti, elmlər sistemində yeri

7.4. XIX – XX əsrlər Qərb fəlsəfəsi (tənqidi rasionalizm, freydizm)
Tənqidi rasionalizm əsrimizii 90-cı illərində postpozitivizmin ən inkişaf etmiş məktəblərindəndir. Onun banisi XX əsrin görkəmli filosofu Karl Popperdir (1902-ci ildə anadan olmuşdur). K.Popper təqidi rasionalizmi elmin əsas metodu və alimin davranışının ən rasioial strategiyası adlandırmışdır. K.Popperin "Məntiq və elmi biliyin artımı", "Obyektiv bilik", "Realizm və elmin məqsədi", "Açıq cəmiyyət və onun duşmənləri" kimi əsas əsərlərində elmi bilik, rasionallıq, elmi həqiqət, tarixi proses və onun inkişafı problemlərindən geniş bəhs edilir, bir sıra orijinal fəlsəfi-sosioloji ideyalar irəli sürülür və əsaslandırılır. 40-50-ci illərin axırlarında o, marksizmi tənqid edərək sosial-reformizm ideyalarını irəli sürür. K.Popper marksizmi istorisizm adlandıraraq onun determinizmini Laplasın mexaniki determinizminə oxşadır və belə hesab edir ki, marksizmin yoxsulluğu da məhz bundan ibarətdir. K.Popper sosial inkişafda qanunlarla meylləri, onların qarşılıqlı münasibətlərini fərqləndirməyi irəli sürür. Onun fikrincə, qanun ümumi olduğundan, istənilən hadisədə fəaliyyət göstörir, meyl isə bu cür əlamətə malik deyildir. K.Popper tarixi materializmi tarixi reallığı sxemlə əvəz etməkdə günahlandırır.

K.Popperin ümumi fəlsəfi konsepsiyası isə onun üç dünyanın mövcudluğu haqqında fikirlərində aşkara çıxır. Onun fikrincə, fəlsəfi, mental və obyektiv həqiqətdən ibarət olan üç dunya mövcuddur. Üçüncü dünya insan ruhunun nəticələri olan nəzəriyyələr, hipotezlər, ideyalar dünyasından ibarətdir. Bu elmi biliyin artım dünyasıdır. K.Popper göstərir ki, gec və ya tez təkzib oluna bilən nəzəriyyələr və prinsiplər elmidirlər. Deməli, bilik bütün hallarda nisbi xarakter daşıyır.

Biliyin faktlarla adekvatlığından ibarət olan həqiqətin anlaşılması K.Popper tərəfindən Hərtərəfli surətdə nəzərdən keçirilir, Onun fikrincə, həqiqətin statusunu daim dumanlarla örtülü olan dağın zirvəsi ilə müqayisə etmək olar. Lakin dumanların mövcudluğu zirvənin mövcud olmasını aradan qaldırmır. Çünki obyektiv bilik bizim idrakımızın imkanlarından, onu dərk etməyin çətin olmasından asılı deyildir. Hətta səhv və şübhəli ideyalarda obyektiv həqiqət vardır, biliüin artım mexanizmi "sınaq və səhvlər"dən keçən bir yoldur. K.Popper elmi biliyi qeyri-elmi bilikdən ayıran, müəyyən norma və standartlardan təşkil olunan "elmi rasionallıq nəzəriyyəsi"nin yaradılmasını zəruri hesab edir. Bu nəzəriyyə isə alimlərə üç vəzifəni həll etməyə imkan verəcəkdir. Həmin vəzifələr sadəlövh empirizmdən qaçmaqdan, klassik alman falsəfəsi ruhunda mövcud olan spekulyativ mulahizələrə yol verməməkdən və irrasionilizmə yuvarlanmamaqdan ibarətdir.

Fəlsəfi konsepsiya kimi psixoanalizin¹ əsaslandırılması Ziqmund Freydin adı ilə bağlıdır. Avstriyalı həkim– psixiatr Z.Freyd (1856– 1939) psixoanalizi fəlsəfi antropoloji prinsip səviyyəsinə qaldırdı. Freydə görə, seksual meyillər uşaqlıqdan bütün həyat mərhələlərində insanı müşayiət edir, bu meyillər yerinə yetməyəndə psixoloji sarsıntılar meydana gəlir.

Freydə görə, şüurlu «mən» iki obyektiv qüvvənin– «o» ilə cəmiyyət qaydalarının mübarizəsi meydanına dönür. «Kütlə psixologiyası və insan «mən»inin analizi» əsərində isə Freyd sosial əlaqələrin təbiətindən söz açır. Kütlə psixologiyasının spesifik cəhətini onun qeyri– şüuru, təhtəlşüur olaraq lider və başçıya pərəstiş etməsində görür. «Moisey və monoteizm» əsərində dinə qarşı çıxış edərək iki əks qüvvənin– həyatla ölümün əbədi mübarizəsinin psixoloji əsaslarını şərh edir.

Təhtəlşüur haqqında Freyd təlimi psixoanalizin elə müddəalarına əsaslanmışdır ki, burada psixoloji narahatlıqlar, zədələr, affektlər, arzuların həyata keçməməsi və s.– nin insanı ömrü boyu izləməsi göstərilir. Bunlar özünü nevroz formasında təzahür etdirir.

Freydə görə, ona qədərki fəlsəfənin ən böyük günahı o idi ki, təhtəlşüur problemi onun tədqiqat predmeti olmamışdır. Tədqiqat predmeti əql, şüur olmuşdur. Doğrudur, Freyd etiraf edirdi ki, şüurun öyrənilməsi vacib şərtdir. Əslində şüur dünyada insanın oriyentasiya götürməsinə imkan verir, özünün «Mən»– ni (ego) formalaşdırmağa şərait yaradır. Lakin «Mən»– dən başqa fərdin şüuru, insan psixikası, Freydə görə, özünə daha iki strukturu daxil edir: «Fövqəl– Mən» (Super ego)– psixikası daxilinə keçirilmiş sosial əhəmiyyətli motivlər, requlyatorlar və həmçinin «o» (Jd) təhtəlşüurun «mikrodünyası».

Təhtəlşüur, Freydə görə, şüurdan fərqlənir və öyrənilməlidir. Bu, ona bənzəyir ki, biz qaranlıq otaqda işığı yandırırıq və bütün pred­metləri başqa cür görürük. Təhtəlşüur da şüurla, beynin fəaliy­yəti və s. ilə çoxsaylı keçidlərlə əlaqədardır. Təhtəlşüur özünü yu­xu­görmədə, hipnotik vəziyyətlərdə, davranışda təzahür etdirir. O, müx­təlif səviyyələrdə (aşağı və yuxarı) özünü göstərə bilər. Yüksək səviyyə yaradıcılıq prosesləri ilə əlaqədar olduğundan burada intuisiya, təxəyyül böyük rol oynayır. Elə bil ki, onlar şüurdan gizlidir, fikrin, ideyanın, obrazın yaradılması ilə bağlıdır. Təhtəlşüur təlimi libido (cinsi meyl), həyata meyl, ölümə meyl və s. terminlərlə tamam­lanır və izah edilir. Freyd libidonu insanın psixik enerjisi kimi şərh etmişdir.

Freyd öz təlimini məlum qədim yunan mifləri ilə möhkəmləndirmişdir. Məsələn, «Edip kompleksi»ni Freyd 3– 4 yaşlı hər bir uşağa aid etmişdir. Termin bilmədən öz atasını öldürüb, öz anasına evlənən qədim yunan padşahı Ediplə əlaqələndirilmişdir. Freydə görə, oğlan uşağı üçün pozitiv «Edip kompleksi», daha dəqiq desək, anasına məhəbbət və buna görə atasına qısqanclıq və rəqibi kimi nifrət motivləri mövcuddur, yaxud da neqativ, yəni ataya məhəbbət, anaya nifrət motivləri vardır. Eyni vəziyyət– psioxoloji kompleks qızlarda da vardır (ataya məhəbbət, anaya nifrət), bunu O, «Elektra kompleksi» adlandırır.

Həyat və ölümə meylə gəldikdə Freyd bunu da mifologiyanın köməyi ilə izah etmişdir. O, Aristofanın «Pir» komediyasına mü­raciət etmişdir. Burada Platon cinsi meylin mənşəyini nəql edir. Bu da, öz növbəsində, insanın digər meyillərini başa düşməyə imkan verir. Nə vaxtsa insanlar iki cinsli olmuşlar. Zevs onları iki hissəyə bö­lür. Beləliklə, hər şey yarı bölünür və hər bir adamda özünün ikinci yarısına meyl yaranır. Hər iki hissə bir– birinə qovuşmaqdan ötrü öz bədənlərini birləşdirirlər. Freyd belə hesab edirdi ki, mifdə irəli sürülən hipotez psixoanaliz üçün olduqca vacibdir. Burada meyl əvvəlki vəziyyətin tələbatından çıxır.

Bunun üçün Freyd daha qədim mənbələrə müraciət edir. Məsələn, Upanişadlarda dünyanın Atmandan əmələ gəlməsi və s. bu qəbildəndir.

Freydin kütlə içində insan təlimi də təhtəlşüur haqqında olan təliminə əsaslanmışdır. O, dini ümumbəşəri nevroz adlandırmışdır. Freyd əqli insanın xilaskarı, kütləni isə ibtidai cəmiyyətin ordusu hesab edir.