M. Fuad Köprülü Azəri Bakı

V. Azəri ədəbiyyatında yeniləşmə dövrü:

XIX-XX əsrlər
I. Birinci dövr (1905-ci ilə qədər):

Nadir şahın hakimiyyətə gəlməsi rusların Qafqazı və İranı istila etmək cəhdlərinin qarşısını müvəqqəti də olsa ala bilmişdir. Səfəvilərin süqutunun son illərində həm rusların tamamilə cənuba enmələri, həm də Osmanlıların Babi Ali tərəfindən yürüdülən işğalçılıq siyasəti Nadir şahın hərbi qüvvələri qarşısında iflasa uğramışdı. Lakin onun qətlindən (1747) sonra Qacar sülaləsinin İranda tam yerləşmələrinə qədər davam edən qarışıqlıq illərində Şimali Azərbaycandakı Azəri türkləri bir-birinə düşmən kiçik xanlıqlara ayrılmaqla böyük bir siyasi iflasa uğradılar. Rusiya Qafqazdakı bu böhranlı vəziyyətdən istifadə edərək siyasi və hər cür hərbi vasitələrdən istifadə edərək nüfuz və hakimiyyətini yavaş-yavaş cənuba doğru genişləndirməyə başladı. Bu hərəkətlərə mane olmaq istəyən Qacar dövləti əvvəb bə‘zi uğurlar qazandısa da, sonradan bu müqavimət tədricən qırılmağa başladı. Gülüstan (1813) və xüsusilə Türkmənçay (1928) müqavilələri Şimali Azərbaycan türklərinin artıq İran ilə heç bir əlaqələri qalmadığını və Cənubi Azərbaycandakı türkl­ər­dən tamamilə ayrı bir müqəddərata tabe olacaqlarını göstə­rən sənədlərdir. Rus istilası tərəfindən imperiyaya ilhaq edi­lən Qafqazda kiçik xanlıqlar ləğv olundu və nəticədə daxili müharibələr birdəfəlik dayandırıldı. Artıq Qafqazda sakitlik yaranan kimi ruslar tərəfindən məmləkətin təbii sərvətləri mənimsənilməyə başladı və əvəzində buraya rus mallarını yeritməklə əski feodal həyatı, onun bağlı olduğu iqtisadi sis­temə və İranın mədəni tə‘sirlərinə güclü zərbələr vurdu. Çar hökuməti türk kəndlisini torpaqsız qoymaq, şiə-sünni ixtilaf­larını dərinləşdirmək, münbit ərazilərə rus kəndlilərini yerləş­dirmək, xristian azlıqların xeyrinə olan bə‘zi güzəştlər vermək­lə Azəri türklərinə qarşı təzyiq etməyə çalışırdılar. Ancaq, buna baxmayaraq müntzəm və mərkəziyyətçi bir idarənin tə‘min etdiyi asayiş sırf iqtisadi məqsədlərlə quru və dəmir yolları, tikilən limanlar, xüsusilə, Bakı neft yataqlarının böyük Avropa kapitalının yardımı ilə istismar edilməsi bir tərəfdən nüfuzun çoxalmasına, digər tərəfdən də həyat şəraitində bö­yük dəyişikliklər yaranmasına səbəb oldu. Genişlənən və mədəni vasitələrlə təchiz edilən şəhər və qəsəbələrdə rus və Avropa zavodlarının istehsal etdikləri məhsulları kəndlərə qədər dağıdan bir tacir sinfi də meydana gəldi. Çarlıq ida­rəsinin bir neçə imtiyazlarla özünə bağladığı böyük torpaq sa­hibi olan xan və bəy uşaqları da Qafqazdakı rus məktəb­lə­rində, yaxud böyük rus şəhərlərindəki ali məktəblərdə oxuya­raq Qərb mədəniyyətini və texnikasını öyrənirdilər. Rus dili və ədəbiyyatı Azəri ziyalıları arasında yayılır və bunun nəticə­sində aristokratiya və burcuaziya siniflərində yavaş-yavaş yeni bir dünyagörüş hakim olmağa başlayırdı. Ruhani sinfinin təmsil etdiyi əski şiə ideologiyası geniş xalq təbəqəsi ara­sında hələ tə‘sirini saxlamaqda idi. Mə‘nəvi nüfuz və möv­qelərini, buna sıx bağlı olan maddi mənfəətlərini əldən qaçır­mamaq üçün ruhani sinfinə mənsub olanlar bu yenilik hərə­kat­larına qarşı şiddətlə mübarizə aparırdılar. Əski ideolo­gi­yaya sadiq qalan bir çox bəylər və xanlar da onlara yardım etməkdə idilər. Lakin, cəmiyyətin bütün həyat şərtlərini dəyiş­dirən ictimai zərurətlər qarşısında artıq müqavimətə imkan yox idi. Rus hakimiyyəti altına düşən Şimali Azərbaycan türk cəmiyyətinin keçirdiyi bu ictimai və iqtisadi inkişaf, fikir və ədəbiyyat sahələrində də böyük nəticələr verdi. Rus dili və ədəbiyyatını çox yaxşı bilən və Azəri ədəbiyyatının əski ən‘ənələrinə də yabançı olmayan Mirzə Fətəli Axundzadə (Axun­dov) mövzuları yerli həyatdan alınmış xalq dili ilə yazılmış müxtəlif pyesləri və Yusif şah adlı hekayəsi ilə yeni Azəri ədəbiyyatının əsaslarını qurdu. Feodal Azəri cəmiyyə­tinin qüsurlarını, nöqsanlarını, geridə qalmış ən‘ənələrini, bu cəmiyyətin mə‘nəvi rəhbərləri olan mücahidlər və axundlar sinfinin cahilliyini və mənfəət düşkünlüyünü təsvir və tənqid edən bu əsərlər yeni təşəkkül tapan və rus ədəbiyyatı va­sitəsilə aldığı Qərbi Avropa fikirlərinin tə‘siri altında olan ziyalı sinfin ideologiyasını göstərməkdədir. Mirzə Fətəlinin əsasını qoyduğu Azəri ədəbiyyatı sənət baxımından çox ideoloci baxımdan mühümdür. Ruhani sinfinin ikiüzlülüyünü təsvir və tənqid etmək, ictimai həyatın bə‘zi eybəcərliklərini lağa qoy­maq Azəri ədəbiyyatı üçün böyük bir yenilik sayıla bilməzdi. Çünki əski ədəbiyyat məhsulları arasında bu yolda yazılmış həcv və lətifələr formasında bir çox şe‘rlər mövcuddur. Lakin Mirzə Fətəli bunu roman və pyes kimi yə‘ni Şərq ədəbiy­yatında o zamana qədər bilinməyən yeni formalara müraciət etdi və bununla çox ibtidai bir halda olan Azəri nəsrini yeni ideologiyanın yayılması üçün bir vasitə olaraq işlətdi. Molyeri və rus ədibi olan Qoqolu çox yaxşı bilən Fətəli həqiqətən də yaşadığı türk cəmiyyətindən aldığı tipləri ciddi olaraq uğurla yaşatmağa müvəffəq olmuş və məqsədinə çatmaq üçün qəbul olunduğu qədər xalq dilinə yaxın bir dil işlətmişdir. Ərəb əlifbasının islahı üçün ciddi olaraq çalışan və tə­səv­vürlərini İran və Türkiyədə tətbiq etmək üçün cəhdlər edən Mir­zə Fətəli ayrıca olaraq bir neçə şe‘r də yazmışdır. Lakin, o, bu xüsusda heç bir yenilik gətirməyərək əski ədəbi ən‘ə­nələrə sadiq qalmışdır. Həmçinin onun mənsur əsərləri və məktubları Azəri cəmiyyətini qərbləşdirmək üçün sərf etdiyi fəaliyyətin dərəcəsini göstərə bilir. O zamanlar Qafqaz türklərini mədəni baxımdan əsrlərlə bağlı olduqları şiə İranın nüfuzu dairəsindən qurtarmaq istəyən və bunda siyasi bir mənfəət də güdən Çar hökuməti bu cərəyanı müdafiə və təş­viq etdi. Rusiyanın Qafqaz canişini Vorontsov M.F.Axund­zadənin pyeslərini ilk dəfə Tiflisdəki sarayında tamaşaya qoydurduğu kimi, bunlar marşal Baryatinskiyə ittihaf edilərək çap olundu. Mirzə Fətəlinin ən qüvvətli əsərlərindən biri olan “Hacı Qara” adlı komediyası 1873-cü ildə Bakıda tamaşaya qoyuldu. Onun pyeslərindən bir çoxu Avropa dillərinə tər­cümə olunduğu kimi, fars dilinə də tərcümə olunmuş və yeni İran ədəbiyyatında teatr növünün inkişafında adətən ilk ör­nəklərdən birini təşkil etmişdir. Çar üsul-idarəsinin yeni Azəri ədəbiyyatının bu ilk qərbləşmə hərəkətini himayə etməsində bir neçə siyasi səbəblər olduğu asanca anlaşılır. Sadiq bir rus idarəsi mə‘muru olan Fətəlinin müdafiə etdiyi yeni ideologiya Azəri türkləri arasında rus mədəniyyətinin yayılmasını istəyən bir çox aristokrat və burcua siniflərinin qənaətlərini təmsil edirdi. Orta əsr görüşlərilə bağlı qalan şiə müctəhidləri, sünni mollaları və dərvişləri isə bu qərbləşmək hərəkətini ruslaş­dır­maq şəklində təsvir edərək şiə İran və sünni-Osmanlı mədə­niy­yətlərinə bağlı qalmaq, yə‘ni Orta əsr islam mədəniyyəti çərçivəsindən xaricə çıxmamaq istəyirdilər.

Fətəlinin açdığı bu yeni cərəyan ümumi həyatın inkişafı ilə yanaşı olaraq yavaş, ancaq qət‘i addımlarla irəlilədi. Mə­sələn: 1882-ci ildən e‘tibarən teatr həyatında qüvvətli bir inki­şaf başladı. Başda Mirzə Fətəli Axundzadənin ən qüvvətli davamçısı Nəcəf bəy Vəzirli, Əbdürrəhim bəy Haqverdi, Sultan Məcid Qənizadə, doktor Nəriman Nərimanov, Sü­leyman bəy Axundzadə kimi mühərrirlər 1905-ci il inqilabına qədər böyük çətinliklərlə çarpışaraq türk teatrının tərəqqisinə çalışdılar. Bədii qiymət e‘tibarilə bu əsərlər çox da əhəmiy­yətli olmamaqla bərabər, Qafqaz türk cəmiyyətinin əski həyatdan çıxması və yeni ideologiyanın yayılması baxımından ictimai əhəmiyyətləri böyükdür. Bu hərəkatla bərabər olaraq o dövrdə qəzetçiliyin də inkişaf etdiyini görürük. 1875-ci il iyulun 22-də “Əkinçi” adlı ilk azəri-türk qəzeti nəşr olunmağa baş­ladı. Həsən bəy Zərdabi (1841-1907) tərəfindən ayda iki dəfə nəşr olunan qəzet üç il çıxdıqdan sonra çar senzurası tərəfindən bağlandı. Hər halda Fətəlinin başladığı yeniləşmə hərəkatında Həsən bəyin də böyük rolu vardır. 1879-1884-cü illərdə Tiflisdə Ünsizadələr tərəfindən nəşr edilən “Ziya” və “Ziyayi Qafqaz” qəzetləri ilə 1883-1891-ci illəri arasında yenə Tiflisdə çıxan və ərəbcə-farsca hissələri də olan “Kəşkül” və 1903-1905-ci illərdə çıxan “Şərqi Rus” qəzetləri 1905-ci il rus inqilabına qədər nəşr olunan türk qəzetləridir. Çar idarəsinin ciddi senzurasına, ruhanilərin mürtəce hərəkətlərinə, xalq küt­ləsinin cahilliyinə və laqeydliyinə baxmayaraq, minbir çə­tinlik­lə çıxan bu qəzetlərdə ictimai məsələlər, yə‘ni yeni üsullu məktəblər və maarif, qadın azadlığı, dil və əlifba məsələləri mühüm bir yer tuturdu. Rus məktəblərində oxumuş, rus dili və ədəbiyyatını və o vasitə ilə Qərb mədəniyyətini öyrənmiş olan bu mühərrirlər sənət düşüncəsindən çox 1860-cı ildən bəri bütün Rusiyada qüvvətli bir cərəyan halını alan xalqçılıq fikirləri ilə tə‘sirlənmişdilər. Onlarda millət düşüncəsindən çox müsəlman həmrə‘yliyini qəbul etmə daha hakim idi. Bu əsərlərdəki nəsr növlərinin göstərdiyi bu inkişafa müqabil, nəzm sahəsində hələlik heç bir yenilik görünmürdü, yə‘ni qəsidə, qəzəl, mərsiyə, qoşma formaları və növləri əskidəki kimi davam edirdi. Seyid Əzim Şirvani kimi bə‘zi şairlər əski formalar altında yeni və mütərəqqi fikirlər naminə çalışırdılar. Lakin bu sahədə əski ədəbi ən‘ənələr hələ çox qüvvətli idi və bunu qıra biləcək şe‘rə yeni bir forma və ruh gətirə biləcək sənətkarlar hələ ortada görünmürdü. İrandakı Azəri türkləri isə bu yenilikləri ancaq uzaqdan tə‘qib edirdilər. Yeni Azəri ədəbiyyatının bu ilk qərbləşmə dövrünün hazırlıq mərhələsinə Mirzə Fətəli Axundzadə dövrü adını vermək olar.

II. İkinci dövr (1905-1920). Rus-Yapon müharibəsinin birinci üçün məğlubiyyətlə nəticələnməsi, Rusiyada baş verən inqilab hərəkatı (1905) çar üsul-idarəsinin Azərbaycan türklərinə qarşı daha mülayim hərəkt etməsini və onların bir çox milli haqqlarını tanıması ilə nəticələndi. XIX əsrin son­ların­da türklərin məktəb açmaq, xeyriyyə cəmiyyətləri qur­maq, qəzet və curnallar nəşr etmək kimi ən ibtidai haqqlarını da tanımaq istəməyən, buna minbir üsullarla mane olan, yenilik tərəfdarlarına qarşı mühafizəkar və mürtəceləri himayə etməyə başlayan rus hökuməti 1905-ci ildən sonra bir müddət bu təzyiqi zəiflətmək məcburiyyətində qaldı. Əsasən bu sırada Azəri türk cəmiyyətinin ictimai və iqtisadi quru­luşunda bir neçə inkişaflar olmuş, şəhər və qəsəbələrdə bur­cuazi­ya qüvvətlənmiş, yalnız ticarət deyil, sənaye kapitalizmi də inkişaf etmiş və Bakı neft sənayesində türk sərmayəsi mühüm bir mövqe qazanmışdı. Böyük bir hissəsi rus mək­təblərində və bir hissəsi də İstanbulda təhsil almış və beləcə qərb fikirləri ilə tərbiyələnmiş olan ziyalılar və tərəqqipərvər gənclik türk burcuaziyasının və böyük türk varlılarının maddi və mə‘nəvi yardımları ilə Azəri türk cəmiyyətinin başına keçdi, onu az zamanda təşkilatlandırdı, tədris dili türk dili olan yeni məktəblər quruldu, mətbəələr, qəzetlər və məcmuələr tə‘sis edildi. Bu qızğın fəaliyyətin mərkəzi türk sənaye sərmayəsinin başlıca təmərküz sahəsi olan Bakı idi. Böyük türk sərma­yə­darı Hacı Zeynalabdin Tağıyev başda olmaqla bütün türk varlıları bu mə‘nəvi fəaliyyəti maddi cəhətdən tə‘min etməkdə idilər. Bir tərəfdən rus hakimliyi, digər tərəfdən Çar üsul-idarəsinin himayə etdiyi digər xristian azlıqların arasındakı inkişaflar və bu vəziyyətin türk mənfəətlərini təhdid etməyə başlaması bu cəmiyyətin sinifləri arasında dərin bir intibah meydana gətirmişdir. XIX əsrdə Mirzə Fətəli və ardıcılları rus dili və ədəbiyyatı vasitəsilə mənimsədikləri qərb mədəniyyə­tinin tə‘siri altında sadəcə əski həyat tərəqqisini və müsəlman (şiə) İran mədəniyyətinin nüfuzunu qırmağa çalışmışdılar. Halbuki, bu indiki dövrdə yalnız irtica ünsürlərinə və İran tə‘sirlərinə qarşı deyil, rus mədəniyyətinin və rus kapitali­z­minin hakimliyinə və digər xristian ünsürlərinin rəqabətinə qar­şı da Azəri türklüyünü təşkilatlanmış bir qüvvə halına gətir­mək, türk dünyasının başqa ərazilərindəki türklər ilə müştərək müstəqil bir türk mədəniyyəti yaratmaq istəyən şüurlu bir burcuaziyanın fəaliyyəti gözə çarpırdı. Krımda İsmayıl bəy Qaspıralının çıxardığı «Tərcüman» qəzetinin şüarı olan «dildə, fikirdə, işdə birlik» düsturu bütün türk məmləkətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da dərin əkslər yaratmış və Azəri gəncliyinin gözlərini Türkiyəyə çevirmişdir. Ancaq, Azəri türkləri üzərində əsrlərlə hakim olan şiə-İran mədəniyyətinin tə‘siri ilə İrana qarşı olan maraq hələ büsbütün ortadan qalxmamışdı. İslam həmrə'yliyi fikri islam dünyasında Cəma­ləddin Əfqani tərəfindən irəli sürülən islahatçı cərəyanların da tə‘siri altında bu yeni nəsildə də mövcuddur. Lakin, bu tə­mayüllərə baxmayaraq, İranda Qacarların, Turkiyədə Əbdül­hə­midin müstəbid və mürtəce üsul-idarələri Azəri gəncliyi üçün ümidverici bir mənzərə göstərmirdi. Nəhayət, 1908-ci il türk inqilabı və xüsusilə Balkan müharibəsindən sonra Tür­kiyədə güclənən millətçilik cərəyanı Azərbaycan türklərinin gözlərini yeni və böyük bir ümidlə təkrar Türkiyəyə çevir­mələrinə səbəb oldu.

Vəziyyətin bu şəkildə inkişafında «Həyat», «İrşad» və «Tərəqqi» qəzetlərini çıxaran və təhsilini Fransada tamam­ladığından «Gənc Türklər» deyilən Osmanlı inqilabçıları ilə tanış olan Əhməd bəy Aqaoğlu (Ağayev) ilə İstanbulda hərbi Tibb Məktəbinin mə‘zunu olmuş, türk-yunan müharibəsi zamanı Osmanlı ordusunda xidmət etmiş olan Əli bəy Hü­seynzadənin (1864-1940) xidmətləri çox mühümdür (bun­ların Türk millətçiliyinin inkişafındakı xidmətləri haqqında təfsi­latı üçün baxın: Yusif Akçura, Türk yılı, İstanbul, 1928, s. 412-434). Yalnız rus və qərb ədəbiyyatını deyil, İran və Osmanlı ədəbiyyatını da mükəmməl bilən və xüsusilə Osmanlı ədəbiy­yatının Şinasi və Kamaldan Hamid, Əkrəm və Təvfik Fik­rətə qədər gələn yeniləşməyi tamamilə izləyən Əli bəy Hüseynzadə 1906-1907-ci illərdə nəşr etdirdiyi «Füyuzat» məcmuəsi ilə Azəri ədəbiyyatının təkamül tarixində çox dərin bir iz buraxmışdır. Elmi, elmi-publisistik və başqa səpgili yazıları ilə yeni Azəri nəslinin ədəbi tərbiyəsi və fikri təkamülü üzərində tə‘siri olan Əli bəy Hüseynzadə böyük şair olmasa da, həqiqi bir sənətkar ruhuna malik bir şəxs idi. Hamid ilə Fikrətə və onların əllərində qüdrətli və ahəngli bir ifadə vasitəsi formasına girən İstanbul ləhcəsinə heyran idi. O, yeni açılacaq türk məktəbləri və mətbuatı vasitəsilə bu ləhcəni Qafqaz türkləri arasında ədəbi ləhcə olaraq yaymaq və yeni Azəri ədəbiyyatını bu ləhcə üzərində qurmaq istəyirdi. 1908-ci ildə Ağaoğlunun, 1910-cu ildə də Hüseynzadənin Türkiyəyə getmələrindən sonra da Qafqaz turkləri arasındakı bu ədəbi və fikri fəaliyyət zəiflədi. Yə‘ni bir çox siyasi qəzetlər, ədəbi məcmuələr və kitablar nəşr edildi. çarizmin təkrar başlayan ağır təzyiqinə baxmayaraq, maarif təşkilatı və nəşriyyat getdikcə gücləndi. Milli teatr və milli musiqi yeni bir inkişaf yoluna qədəm qoydu. Həmçinin bir az əvvəl də söylədiyimiz kimi, ibtidai islamçılıq rəngi altında görünən bu fikri fəaliyyətlər Türkiyədə millətçilik cərəyanının qüvvət­lən­məsi ilə yavaş-yavaş millətçi bir rəng almış və Azəri bur­cuaziyası artıq şüurlu bir şəkildə milliyyətçilik ətrafında birləş­mişdir. 1915-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən Bakıda tə‘sis edilən «Açıq söz» qəzeti bu cərəyanın orqanı idi. 1917-ci ildə Çarizmin yıxılması millətçilik fikrini büsbütün qüvvətləndirdi və bunu yalnız fikri və mədəni sahədə deyil, siyasi səhnədə də bir ana prinsip olaraq qəbul etdirdi. Siyasi firqə olan «Müsavat» firqəsi tamamilə millətçilik əsası üzə­rində quruldu. 1918-ci il mayın 28-də İstiqlal Bəyannaməsini nəşr edən Azərbaycan Cümhuriyyətinin ən güclü siyasi təşki­latı bu idi. Türkiyədə Ziya Köyalpın sistemləşdirmiş olduğu türkçülük əsaslarının «Müsavat» firqəsinin proqramı üzərində çox dərin bir tə‘siri olduğu bu proqramın səthi bir tədqiqi ilə də anlaşıla bilir. Bu millətçi firqə orta və ali təhsildə İstanbul türkcəsinin işlədilməsini istəməklə vaxtilə Əli bəy Hüseyn­zadə tərəfindən irəli sürülən fikirləri tətbiq etməyin vaxtı gəlib çatdığını göstərmişdir.

1905-ci il rus inqilabından millətçi və müstəqil Azər­baycan Cümhuriyyətinin süqut tarixi olan 1920-ci ilə qədər 15 il ömür sürən və yeni Azəri ədəbiyyatının ikinci inkişaf səhifəsi olan bu dövrdə ilk dövrdəki rus tə‘sirinə müqabil Osmanlı dil və ədəbiyyatının böyük tə‘sirlərini görməmək imkansızdı. Əli bəy Hüseynzadə və ardıcılları həqiqi olaraq Osmanlı ədəbi ləhcəsi ilə yazdıqları kimi sənət və həyat görüşü baxımından da Namiq Kamal, Hamid və Əkrəm kimi tənzimat ədəbiy­yatçılarının və hətta Tofiq Fikrət – Xalid Ziya məktəbinin qüv­vətli tə‘siri altında qaldılar. Bu tə‘sir o qədər qüvvətlidir ki, aşağıda bəhs edəcəyimiz Mirzə Ələkbər Sabir kimi məhəlli rəngi və məhəlli şivəni təəssüblə mühafizə edən bir şairdə də ara-sıra gözə çarpır. Tənzimatdan bəri istər ədəbi növlər, istər ideoloci baxımlarından mütəmadi olaraq qərbləşməyə çalışan Hamid və Fikrət kimi böyük sənətkarlar yetişdirən Osmanlı ədəbiyyatının avropalaşmaq istəyən yeni Azəri ədəbiyyatına bir örnək olması çox təbiidir. Orta əsr həyat və sənət görüşlərinə sıx-sıx bağlı olan şiə İran tə‘siri və rus mədəniyyətinin tə‘siri altında qalan Axundzadə və ardıcılları zəiflədilmiş, lakin bu yeni məktəb bədii qiymət baxımından nə nəzmdə və nə nəsrdə yüksək səviyyəli sənət əsəri yarada bilməmişdir. Buna görə də «Füyuzat» məcmuəsi ilə başlayan və xüsusi yeni Azəri nəzmini yaratmaq üçün böyük mü­vəffəqiyyət göstərən yeni cərəyan Avropa ədəbiyyatlarının yüksək sənət əsərlərinə bənzəyən nümunələri yeni Osmanlı ədəbiyyatında tapdı. Əvvəl Məhəmməd Hadi, bir az sonra Hüseyn Cavid bu təmayülü müvəffəqiyyətlə təmsil etmiş­dilər. Pulsuzluq və səfalətlə keçən macəralı bir həyatdan son­ra vəfat edən Məhəmməd Hadinin vətən və azadlıq şe‘rləri ilə dolu «Firdovs-i ilhamat» adlı bir şe‘r məcmuəsi bu şairin Namiq Kamaldan Hamid və Fikrətə qədər böyük Osmanlı şairlərini olduqca uğurla təqlid etdiyini göstərir. Ədəbi kültürün zəif olmasına baxmayaraq, əsərlərində coşğun və səmimi bir lirizm hiss olunur. Hüseyn Cavidə gəlincə bu dövr Azəri ədəbiyyatının ən qüdrətli sənətkarı şübhəsiz odur. 1882-ci ildə Naxçıvanda anadan olan, orada və Təbrizdə təhsil aldıqdan sonra 1905-1909-cu illərdə İstanbulda ya­şa­yan və məmləkətinə döndükdən sonra müəllimlik edən bu şair Hamidin güclü tə‘siri altında qalmaqla bərabər həqiqi olaraq Tofiq Fikrətin bir təqlidçisi və ardıcılıdır. «Keçmiş günlər» və «Bahar şahnamələri» adlı iki kiçik şe‘r məcmuəsi ilə «Şeyx Sən‘an», «Şeyda», «Peyğəmbər», «Uçurum» və «İblis» kimi bə‘zi mənzum pyeslər yazan Hüseyn Cavid yal­nız dil baxımından deyil, ümumiyyətlə, fikir və sənət baxım­larından da Hamid və Fikrət tə’sirlərinin bir qarışığı kimi qə­bul oluna bilir. Bə’zi pyeslərində əruz ilə bərabər heca vəznini də işlətməsi və doğrudan-doğruya heca və sadə dil bir neçə kiçik və gözəl mənzumələr yazması bir az Hamidin, qismən də Türkiyədə heca vəzninin 1912-ci ildən sonra gənc şairlər arasında əhəmiyyət qazanması hadisəsi ilə əlaqədardır. Həmçinin Azəri ədəbiyyatında ilk mənzum pyesləri yazması, səhnədə İstanbul türkcəsini işlətməsi və nəzm texnikası baxımından bə’zi səhvlərinə baxmayaraq, təmiz və işlənmiş bir üsluba malik olması əsərləri üzərində həqiqi bir sənətkar tələbkarlığı ilə çalışması Azəri şe’rinin təkamülü tarixində ona mühüm bir yer tutmasını tə’min etmişdir. Xüsusilə, «İblis» pyesi Azəri ədəbiyyatında ədəbi qiymət e’tibarilə heç irad tutulmayacaq bir əsərdir. Ondan sonra fəaliyyət göstərmiş Əhməd Cavad həqiqətən «Füyuzat» cərəyanına mənsub olmaqdan çox Türkiyədəki milli ədəbiyyat cərəyanının tə’siri altında qalaraq heca vəznini, milli nəzm formalarını işlədən və ideoloci baxımdan da millətçi bir şairdir. «Qoşma» və «Dalğa» adlı şe’r məcmuələrində məhəlli həyatdan alınmış zərif şe’rlər və təbiət təsvirləri ilə birlikdə Azəri millətçiliyini tərənnüm edən lirik parçalar da töhfə vermişdir. Bundan başqa, qərb şairlərindən müvəffəqiyyətli mənzum tərcümələr etmiş və şair Abbas Səhhət, ədəbiyyat müəllimi və pedaqoq sifəti ilə «Füyuzat» cərəyanının nəzəriyyələrini yazmaqda böyük xidməti olan Abdulla Şaiq şair və mühərrir Əlabbas Müznib də bu dövrün unudulmayacaq simalarındandır.

«Füyuzat» cərəyanının Osmanlı ədəbiyyatının tə’siri ilə xüsusilə nəzmdə meydana gətirdiyi yeniliklər orta əsr islam ədəbiyyatlarının XIX əsrin sonuna qədər davam edən nüfuzuna qəti bir zərbə endirmişdir. İdeoloci baxımından bir vətən və islam həmrə'yliyi görüşləri ilə qərbliləşmək prinsipi­nə bağlı qalan bu zümrə mənsublarından bə’ziləri yavaş-ya­vaş daha aydın və daha müsbət görüşlərə doğru irəlilədilər, yə’ni geniş mə’nası ilə bir türk millətçiliyindən başlayaraq dar bir Azəri millətçiliyinə doğru gedənlər oldu. 1914-1918-ci illər­də baş vermiş birinci Dünya müharibəsinin sonunda Osmanlı İmperiyasının parçalanması və müstəqil Azərbaycan Cümhu­riy­yətinin qurulması bu fikrin təkamül üzərində şübhəsiz tə’siri olmuşdur. Həmçinin Azəri ədəbiyyatına yeni bir şe’r tələqqisi, yeni bir ideologiya və yeni bir ədəbi dil gətirən «Füyuzat» cərəyanının bu fəaliyyəti ziyalı sinfin məhdud bir zümrəsi ilə məhdudlaşaraq geniş xalq təbəqələri arasında yayıla bil­məz­di. Rus məktəblərində oxumaqla rus mədəniyyətinin güclü nüfuzu altında olan və Fətəli Axundzadə ardıcılları ilə baş­ladığını gördüyümüz xalqçılıq cərəyanına sadiq qalan mühüm bir zümrə, xüsusilə, nəsr növlərində, yə’ni teatrda, romanda və kiçik hekayədə XIX əsrdən bəri gələn ən’ənəni davam etdirdilər. Onlar xalq həyatından alınmış mövzuları xalq dili ilə yazmaqda israr eylədilər. Yeni Osmanlı dil və ədəbiyyatını çox az bilən və böyük rus sənətkarlarına qarşı xoş müna­sibətdə olduqlarından Osmanlı ədəbiyyatına çox da qiymət verməyən bu zümrə füyuzatçıların xüsusi dil məsələsindəki fikirlərinə şiddətlə hücum edirdilər. Osmanlı ədəbi dili onlara görə yabançı ünsürlərlə dolu sün’i, ağır bir dildi və Azəri xalqı bu dil ilə yazılacaq şe’rləri anlaya bilməzdi. Bunun üçün Axundzadənin açdığı cığırla davam etmək, yə’ni Azəri ədəbiyyatını xalq dili üzərində qurmaq lazım idi. Azəri xalq dili əsrlərlə sürən İran tə’siri altında farscadan bir çox ünsürlər almış və əski təmizliyini itirmişdir. Xalq dili ilə yazdıqlarını iddia edən bu müəlliflər isə az-çox farsca da bildiklərindən əksəriyyətlə pozuq və cümlə quruluşu türkcədən çox fars dilinə bənzəyən qarışıq bir dil işlədirdi. Halbuki, məsələn Cavidin sonrakı əsərlərində və Əhməd Cavadın şe’rlərində işlədilən dil onlarınkından daha sadə, təmiz və fars dilinin tə’sirindən dərhal tamamilə xilas olmuş bir türk dili idi. Füyuzatçıların get-gedə daha sadə və təmiz bir dil ilə yaz­malarında Türkiyədə 1912-1918-ci illər arasında sür’ətli bir inkişaf göstərən «dil və ədəbiyyatı milliləşdirmə» cərəyanının böyük bir tə’siri olmuşdur. Ancaq, buna baxmayaraq, Axun­dzadənin ardıcılları dil məsələsində fikirlərindən vaz keçmə­mişdilər və 1905-ci ildən sonra da əski fəaliyyətlərini davam etdirmişdilər. Bunlar arasında müxtəlif pyeslərindən başqa «Bahadur və Sona» adlı əsəri ilə Azəri ədəbiyyatının ilk mü­hüm romanını yazan Nəriman Nərimanov, «Molla Nəs­rəd­din» adlı satirik məcmuəni tə’sis edərək Azərbaycanın ictimai həyatı üzərində güclü tə’siri olan və «Ölülər» adlı pyesi ilə Azəri teatrının bəlkə ən mühüm həcv və tənqidi əsərlərindən birini yazan Cəlil Məmmədquluzadə, «Məktubatı Şeyda bəy Şirvani» adlı əsəri ilə şöhrət qazanan Sultan Məcid Qə­nizadə unudulmayacaq simalardır.

Teatr ədəbiyyatı sahəsində Nəcəf bəy Vəzirli və Əb­dürrəhim bəy Haqverdi bu dövrdə də əski fəaliyyətlərini davam etdirmiş və Azəri cəmiyyəti üzərində füyuzatçılardan daha çox tə’sirli olmuşdular. Yenə bu dövrdə Azəri sahəsi olduqca güclü artistlər qazandığı kimi Üzeyir bəy Hacı­bəyli­nin şərq mövzularına aid olaraq Şərq və Azəri motivləri ilə bəstələdiyi bə’zi operalar və xüsusilə, «Arşın mal alan» və «O olmasın, bu olsun» kimi operettalar da yalnız Azəri türkləri arasında deyil, başqa Qafqaz millətləri və ruslar arasında da böyük rəğbət qazanmışdır. Beləliklə, artıq yeni bir milli musiqinin ilk təməlləri atılmışdır.

Azəri ədəbiyyatının 1905-1920-ci illər arasındakı bu kiçik tablonu tamamlamaq üçün mühüm bir şəxsdən, yə’ni məşhur şair Mirzə Ələkbər Sabirdən bəhs etmək zəruridir. Yuxarıda adı çəkilən Seyid Əzim Şirvaninin şagirdi olmuş Sabir 1862-ci ildə anadan olmuş və çox ağır, sıxıntılı illərdən sonra 1911-ci ildə vəfat etmişdir. Əvvəllər o, ustadı kimi əski tərzdə qəzəllər, mərsiyələr yazmaqla ədəbi fəaliyyətinə başlayan Sabir «Molla Nəsrəddin» məcmuəsində «Hophop» təxəllüsü ilə nəşrə başladığı mənzumələrdə öz iste’dadına və ilhamına uyğun bir yol tutmuş oldu. Kiçik və nə’şəli mən­zumələrlə müxtəlif ictimai siniflərin zəif və gülünc tərəflərini, həcv və satirik formada tənqidə başladı. İkiüzlü və mən­fəətpərəst axundlar çirkin yollarla var-dövlət sahibi olmuş cahillər və axmaqlar, uşaqlarını kafir olacaq deyə yeni mək­təblərə göndərməkdən qorxan cahil ailələr, rus qadınları ilə evlənməyi və ruslaşmağı mədənilik və mütərəqqi sayan zübbələr, şiə məzhəbinin rəvac etdiyi müvəqqəti nigahlara gö­rə kiçik yaşlı qızlarını ataları yaşında varlı kişilərə ərə vermək adətinin Azəri cəmiyyətinin quruluşunda açdığı yara­lar Sabirin şe’rlərində qüvvətli bir rəssam fırçası ilə ifşa edilərək canlandırılır. Bunlardan başqa, birdən çox qadınla evlənmək məsələsi, qadınların oxuması və azadlıqları prob­lemi, fəhlə və kəndli məsələləri, xülasə, orta əsr islam mə­dəniyyətindən gələn və yalnız Şimali Azərbaycan mühitində deyil, qərb mədəniyyəti ilə əlaqədar olan bütün islam cəmiy­yətlərində XX əsrdən bəri meydana çıxan bütün bu məsələlər Sabirin şe’rlərində yer tutmuşdur. İslam mədəniyyətlərinin Avropaya nisbətdə çox geri, maddi və mə’nəvi cəhətdən çox düşgün bir vəziyyətdə olması, qüvvətli bir idealizm yerinə fərdi və kiçik mənfəətlərin hakim olması, sünni-şiə mübari­zələri onu çox kədərləndirirdi. Bu səbəbdən də bə’zən o, kə­dərini həcv, bə’zən də satira ilə ifadə etmişdir. Sabir həmişə Türkiyə və İrandakı siyasi hadisələrə, inqilablara və irticalara qarşı əsərlərində öz münasibətini bildirməkdən çəkinmə­miş­dir. Məmmədəli şah haqqında güclü həcvləri vardır. Xülasə, Axundzadə və ardıcıllarının pyeslər, hekayələr və məqa­lə­lərlə etdikləri ictimai tənqid vəzifəsini Sabir kiçik və zərif mən­zumələri ilə hətta daha güclü və tə’sirli bir şəkildə etmişdir. Sabirin şe’rlərində Osmanlı ədəbiyyatının başlıca simaların­dan olan Namiq Kamal ilə Rəcaizadə Əkrəmin tə’sirləri ara-sıra gözə çarpmaqdadır. Bununla bərabər, o, istər dil və istər nəzm formaları e’tibarilə klassik Azəri şe’rinin ən’ənələrinə sadiq qalmış və daima məhəlli rəngi mühafizə etmişdir. İş­lətdiyi dil xalq dilinə olduqca yaxındır. Nəzm formaları başlıca klassik Azəri ədəbiyyatına məxsus formalardır. Bunlarla bə­rabər, Osmanlı tənzimat şairlərinin isifadə etdikləri formalara da ara-sıra təsadüf olunur. Şair Yağmadan bəri farsi və Azəri şe’rlərində ibtidai təziyə məclisləri üçün yazılan mərsiyə və növhələrdə işlədilən və İranda məşrutiyyətin e’lanından sonra siyasi və ictimai mahiyyətdə mövzular üçün də dəb olan bə’zi yeni formalara Sabirdə də təsadüf olunur. Bu onun mərsiyəçilik dövründən qalan bir xatirədir. Bax bir tərəfdən mərsiyəçilik ədəbiyyatının bu kimi yabançı ən’ənələrini davam etdirməsi, digər tərəfdən bu köhnə fikirlilər içində müasir Azəri - hətta ümumiyyətlə, islam cəmiyyətinin ən canlı mə­sə­lələri ilə incə bir həcvçi ruhu ilə məşhur olması, şe’rlərini bü­tün xalq təbəqələri arasında yaymış və əvvəlcə Bakıda adına ümumi bir kitabxana mövcud olduğu kimi bolşevik inqi­labından sonra da heykəli qoyulmuşdur. («Hophopnamə» adı altında toplanan şe’rləri Bakıda 1912, 1914 və 1922-ci illərdə üç dəfə nəşr olunmuşdur. Sabirə aid qiymətli mə’lumatı da əhatə edən 2 və 3-cü nəşrlər xüsusilə mühümdür).

Sabirdən sonra o tərzdə ictimai həcv və satira yazmaq adətən dəbdə olmuş və Əlabbas Müznib, Sə’id Ordubadi kimi şairlər bu tərzdə əsərlər yazmışdılarsa da, bütün bunlar Sabirin böyük şöhrətini kölgədə qoya bilməmişdir.