M tojiyev, I. Nigmatov

6.3. Yer silkinish kuchining xususiyatlari
Yer silkinish kuchiga qarab quyidagi holatlar kuzatiladi:
1 ball - sezilarsiz, faqat seysmik asboblar qayd qiladi;
2 ball - juda kuchsiz, uy ichida o‘tirgan ba’zi odamlar sezishi mumkin 
(deraza oynalari titraydi);
3 ball - kuchsiz, ko‘pchilik odamlar sezmaydi, ochiq joy da tinch 
o‘tirgan odam sezishi mumkin. Osilgan jism lar asta-sekin tebranadi;
4 ball - o‘rtacha sezilarli. Ochiq joyda, bino ichida turgan odamlar 
sezadi. Uy devorlari qirsillaydi. Ro‘zg‘or anjomlari titraydi, osilgan 
jismlar tebranadi;
5 ball - ancha kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uyg'onadi, 
ba’zi odamlar hovliga yugurib chiqadi. Idishlardagi suyuqlik chayqalib 
to'kiladi, osilgan uy jihozlari qattiq tebranadi;
6 ball - kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uyg‘onadi, ko‘pchilik 
odamlar hovliga yugurib chiqadi. Uy hayvonlari betoqat bo‘ladi. Ba’zi 
hollarda kitob javonidagi kitoblar, ro‘zg‘or buyumlari, javonlardagi 
idishlar ag‘darilib tushadi;
7 ball - juda kuchli. Ko‘pchilik odamlarni qo‘rquv bosadi, ko‘chaga 
yugurib chiqadi, avtomobil haydovchilari harakat vaqtida ham sezadi, 
uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo bo'ladi, hovuzlardagi suv 
chayqaladi va loyqalanadi.
8 ball - yemiruvchi. Xom g‘ishtdan qurilgan imoratlar butunlay 
vayron bo‘ladi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar 
paydo bo‘ladi, uy tepasidagi mo‘rilar yiqiladi, ba’zi daraxtlar butun tanasi 
bilan yiqiladi, sinadi, tog‘li joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi.
9 ball - vayron qiluvchi. Yer qimirlashiga bardosh beradigan qilib 
qurilgan imorat va inshootlar ham qattiq shikastlanadi. Oddiy imoratlar 
butunlay vayron bo'ladi, yer yuzasida yoriqlar paydo bo‘ladi, yer osti 
suvlari sizib chiqishi mumkin. 10 ball - y a k so n qiluvchi. Hamma imoratlar 
yakson bo'ladi. Temiiyo‘1 izlari to‘lqinsimon shaklga kelib bir tomonga 
qarab egilib qoladi, yer osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, cho‘kish 
hodisalari yuz beradi. Suv havzalari to‘lqinlanib qirg‘oqqa uriladi, 
qoyali yonbag‘irlarda katta-katta surilish hodisalari sodir bo'ladi. 11 ball
106

---

- fojiali. Hamma imoratlar deyarli vayron bo'ladi, to ‘g‘onlar yoi 
ketadi, temiryo‘llar butunlay ishdan chiqadi, yerning ustki qismida kc 
katta yoriqlar paydo bo'ladi, yer ostidan balchiqlar ko‘tarilib chiq 
surilish, qulash hodisalari nihoyasiga yetadi. 12 ball - kuchli foj 
Yerning ustki qismida katta o‘zgarishlar yuz beradi. Hamma imort 
butunlay vayron bo‘ladi, daryolaming o‘zani o ‘zgarib, sharshar 
paydo bo‘ladi, tabiiy to‘g ‘onlar vujudga keladi. MDH hududining 
foyizga yaqin yeri seysmofaol mintaqa hisoblanib, bunday hududl; 
asosan tog‘li o ‘lkalar - Kavkazorti, Shimoliy Kavkaz, Karpat bo 
Janubiy Qrim, Moldaviya, Primorye o‘lkasi, Saxalin, Kamchatka, К 
orollari, Turkmaniston va 0 ‘rta Osiyoning tog‘li o‘lkalari kiradi. Yuqoi 
aytilganidek, yer silkinishida katta moddiy yo‘qotish va minglab odan 
o‘limi yuz beradi. Masalan, 1990-yilda Erondagi 8 balli yer qimirl; 
oqibatida 50 ming odam o‘lib, Imln. ga yaqin odam qon yo‘qotib, jarc 
olgan. Xuddi shunday holat 1988-yil 7-dekabrda Armanistondagi 
qimirlashida ham kuzatildi. U yerda juda katta kuch bilan (10,5 ball) 
silkingan va oqibatda 25 ming odam o‘lgan. Bunda 8 mln. kv.m uy- 
yo‘q bo‘lgan, 514 ming kishi boshpanasiz qolgan. Yer ostida qolganlari 
15250 kishi qutqarilgan. Yer silkinishi 4 ta katta shaharlami Leninak 
Kirovokan, Spitak, Stepanavan hamda 58 ta yashash punktlarini 
ichiga olgan. Shulardan 1500 ta qishloq vayron bo‘lgan, 12 ta sha 
shikastlangan, 3 tasi batamom vayron boMgan.