M tojiyev, I. Nigmatov

sifatli razvedk
a 
qilinishi lozim. Bunday ishlarni radiatsiyaviy va kimyoviy razvedka 
tizimlari olib boradilar. Ular avariya o ‘chog‘ining, KTZM tunning, hudud 
va obyektlaming zaharlanish darajasim, tarqalgan KTZMning miqdori 
tarqalgan hudud chegaraiarini, KTZM tarqalgan joydan odamlarning 
chiqib ketish y ollarin i belgilaydilar. Zarurat tug‘ilganda tuproq, suv 
va boshqa tashqi muhitdagi resurslardan na’munalar olib, kimyoviy 
laboratoriyaga tahlil qilishga yuboriladi. Laboratoriya natiialariga qarab 
odamlarning kimyoviy zaharlanish darajalari baholanadi.
KTZMning 
atmosferaga
va atrof muhitga tarqalishining dastlabki 
davridayoq obyekt ishchi va xizmatchilari hamda obyektga yaqin bo'lgan 
mahalliy aholi xavf to ‘g ‘risida ogohlantiriladi. Avariya to‘g ‘risidagi 
xabarni eshitgan har bir fuqaro darhol nafas organlarini himoya qiluvchi 
vositalami, terini himoyalovchi oddiy vositalami (plash, zich to‘qilgan 
ustki kiyimlar) kiyishlari va tezroq zaharlangan hududni tark etishlari 
lozim. Uyda boigan aholi esa deraza va darcha (fortochka)lami yopish'lari, 
uylarining germetikligini (zichligini) oshirishlari, isitish uskunalari, gaz, 
isitkichdagi olovni o‘chirishlari lozim.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan zaharlanish ehtimoli 
yuqori bo‘lgan hududlardagi aholini evakuatsiya qilish ishlari atmosferada 
zaharli bulut kelgunga qadar amalga oshiriladi. Evakuatsiyaga tavyorlash
186

---

har bir uyning o ‘zida tashkil etiladi. Avariya yuz bergan obyektda, birinchi 
navbatda, KTZMning tarqalish o‘chog‘i yopiladi.
Avariya o‘chog‘ini bekitishda ishtirok etuvchi tizimlar xavfsizlik 
qoidalariga qat'iy rioya qilishlari, ya’ni izolirlovchi gazniqoblardan, tana 
a’zolarini saqlovchi izolirlovchi himoya kiyimlaridan, shaxsiy dorixona 
(SHD-2) va shaxsiy kimyoviy paketlardan (SHKP-8) foydalanadilar. 
Avariya oqibatlarini bartaraf etishda ishtirok etmaydigan fuqarolaming 
zaharlangan hududga kirishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, obyekt 
maxsus xizmat guruhlari tomonidan qo‘riqlanadi. Avariya hududidan 
odamlarni olib chiqib ketishda eng qisqa yo‘l bo‘yicha, shamol 
yo‘nalishiga perpendikular tarzda, balandlikda joylashgan hamda yaxshi 
shamollanadigan hududga harakatlanish lozim.
KTZMdan zaharlanganlarga juda qisqa muddatda tibbiy yordam 
ko‘rsatilishi lozim. Buning uchun ularga gazniqob kiydiriladi, agar tanasiga 
yoki kiyimiga KTZM tekkan bo‘lsa, ulardan tozalanadi. Tozaiash toza 
suv yordamida ko‘p marotaba yuvish orqali amalga oshiriladi. Birinchi 
tibbiy yordam ko‘rsatish KTZM xususiyatiga qarab amalga oshiriladi. 
Esda tutish kerakki, KTZM bilan zaharlangan odamga sun’iy nafas 
berish muolajasi bajarilmaydi, aks holda zaharlangan odamning ahvoli 
og‘irlashadi. Avariya o ‘chog‘i bartaraf etilgandan so‘ng, KTZM tarqalgan 
hududlar, obyektlar, qurilma va uskunalar qayta ishlov (sanitar tozaiash) 
dan o‘tkaziladi.
Demak, tabiiy va texnogen xususiyati favqulodda vaziyatlar yuz 
bergan hududlarda, obyektlarda avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib 
bo‘lmas ishlami olib borish tartibi shulardan iborat. Ushbu tartib-qoidalami 
yaxshi o ‘rgangan va amaliyotda qo‘llay biladigan fuqaroiar respublikamiz 
hududlarida yuzaga keladigan favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf 
etishda o ‘zlarining insoniy burchlarini bajara oladilar.