M u n d a r I j a kirish
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17 Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. – T.: O‘qituvchi, 2001. – B.-51 17 II BOB. 2.1. Mahalliy mualliflar manbalarida etnologik malumotlar tahlili Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimiy ajdodlari va ulaming turar-joylari, urf-odat va marosimlari to‘g‘risida noyob ma'lumotlami bizgacha yetib kelgan zardo‘shtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da ham ko‘rish mumkin. Miloddan avvalgi VI-I asrlardan arab istilosigacha bo‘lgan davrda Markaziy Osiyo xalqlariga tegishli ma'lumotlami qadimgi Eron podsholigiga oid qoyatosh bitiklari, parfyoniy, sug‘diy, xorazmiy va baxtariy yozma yodgorliklari, xitoy yilnomalari, Xitoyning g‘arbdagi o‘lkalarga yuborgan xufiyalari Chjan Szyan, Syuan Szan va Xoy Chao sayohatnomalari, qadimgi yunon va Rim tarixchi hamda geograflaming asarlari, sosoniylar Eronining forsiy-pahlaviy va arman tilidagi manbalar hamda qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda uchratish mumkin 18 . Arab hukmronligi o‘matilgandan keyingi davrlar (IX-XII asrlar)da mashhur tarixchi va geograf Abu Ja'far ibn Muhammad ibn Jarir at-Tabariy va sayyohlar - ibn Xurdodbeh, al-Balxiy, al-Istaxriy, ibn Havqal, Mas'udiy hamda Yoqut Hamaviylar o‘z asarlarida zamondosh elatlar to`g‘risida boy ma'lumotlar yozib qoldirgan. Masalan, Xurosonda yashagan atoqli geograf olim Abu Zayd Balxiy 60 ga yaqin asar yozgan bo‘lib, uning asarlarida keltirilgan xaritalardan biri Buxorodagi Somoniylar kutubxonasida saqlangan. Muallif unda mahalliy elatlar to‘g‘risida muhim ma’lumotlar beradi. Eronlik geograf va sayyoh al-Istaxriy Balxiy bilan Samarqandda uchrashib, uning asarlarini o‘rganib, yangi ma'lumotlar bilan to‘ldirgan. Iroqlik sayyoh ibn Havqal esa 0‘rta yer dengizi bo‘yidagi mamlakatlarga doir ma'lumotlami to‘plagan Shunday qilib, Abu Zayd Balxiy, al-Istaxriy va ibn Havqallaming asarlanda Sharq xalqlari etnografiyasi bo‘yicha qimmatli ma'lumotlar to‘plangan. Ularga ilova qilingan dunyo va ayrim viloyatlar hamda elatlaming joylashuv xaritalari esa noyob manba hisoblanadi. Ammo, ma'lum bo‘lishicha, mazkur xaritalaming ba'zilari Muso al-Xorazmiy, Jayhoniy va boshqalar tomonidan chizilgan xaritalarga asoslangan. X asrda Balxiy va uning muxlislari butun Sharq kartografiyasining samaralarini jam qilib, yaxlit bir asar shakliga keltirgan. Ulaming asarlarida yer yuzi 20 ta “iqlim”ga bo‘lingan. Shartli ravishda “iqlim” deb atalgan viloyatlar sharqdan g‘arbga qarab ta'riflangan, har birida shaharlar, yo‘llar, yetishtiriladigan mevalar, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hamda boshqa ajoyibotlaming ta'rifi berilgan. Atoqli olim Yoqut Hamaviy o‘zining geografik lug‘atida Abu Zayd Balxiy ta'rifiga asoslanib, Toshkent to‘g‘risida shunday yozgan edi: “Shosh yoz faslida bamisoli jannat, kishini issiq ta'siridan qalqondek saqlaydi”. Buxoroni esa Balxiy bunday tasvirlaydi: “Qo‘rg‘ondan tashqarisi 18 Doniyorov A Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi,-T,2020.-B.-13 18 sermanzaralikda Buxorodan chiroyliroq shahami ko`rmadim... Osmon gumbazi bilan ko‘klamzorlar oralig‘ida ko‘ringan qasrlar ko‘kdagi yulduzlarga o‘xshaydi, ekinzorlar sathi teptekis. Buxoroliklaming ekinzorlari bepoyon va unga teng keladigan joy Xurosonda ham, Movarounnahrda ham topilmaydi” Movarounnahming buyuk mutafakkirlari, mashhur matematik olim Muhammad al-Xorazmiy, faylasuf Abu Nasr Forobiy, ensiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn Sino, geograf va astronom Al- Farg‘oniy, shuningdek, arab muarrixi Abu Sa'd Abdulkarim ibn Muhammad as- Sam'oniy kabilaming asarlarida o‘zbeklar va Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari ajdodlari, ulaming maishiy turmush tarzi va ma'naviy madaniyatining ayrim jihatlariga ta'rif berilgan. Tarixiy va etnologik jihatdan nihoyatda muhim manbalar qatorida “Dada-Qo‘rqut”, “Alpomish”, “Manas” va “Go‘ro‘g‘li” dostonlari hamda boshqa xalq og‘zaki ijodi namunalarining hissasi ham beqiyosdir. IX-XII asrlardagi Sharq Renessansining birinchi bosqichida Markaziy Osiyoda fan va madaniyat yuksak darajada rivojlandi. Dastlabki ilmiy etnologik ma'lumotlar ham aynan uyg‘onish davrida paydo bo‘la boshladi. Arxeolog S. P. Tolstovning ta'rificha, “So‘nggi Afrig‘iy”Iar davrida Xorazm Arab xalifaligi tarkibiga kirgachxorazmlik olimlar shuhrat qozongan va “arab fani” deb atalgan fanning yaratuvchilari orasida eng yuqori o‘rinni egallagan. Bulaming orasida mashhur siymo Muhammad Muso al-Xorazmiyning nomi alohida qayd etilganligi shubhasiz. Uning nomi bilan hozirgi ilmiytexnik taraqqiyotning negizini tashkil qiluvchi matematikaning algoritm va boshqa fan tarmoqlari ham bog'liq. Muhammad Muso alXorazmiyning arifmetika va algebrasi ko‘p tillarga taijima qilingan bo‘lib, “Aljabr” val muqobala” nomli asaridan “algebra” atamasi kelib chiqqan. Al-Xorazmiyning geografiya, tarix va etnografiya sohasidagi xizmatlari ham benihoyat katta. U geograf sifatida Bag‘dod xalifasi Xazariyaga yuborgan elchilari qatoriga kirgan; degan ma'lumotlar mavjud. Mashhur arxeolog S. P. Tolstov yozganidek, “Sharqiy Yevropa geografiyasi va etnografiyasiga doir dastlabki ma'lumotlarga ayni Xorazmiyning o‘zi asos solgan. Keyinchalik ushbu ma'lumotlar geografik asarlaming biridan-ikkinchisiga o‘tib, eng aniq va o‘zgarmas ma'lumot bo`lib qoldi” Xorazmda tug‘ilib, Bag‘dodda ta'lim olgan, mashhur Ma'mun akademiyasi “Baytul al-hikma” (“Donishmandlar uyi”)da eng yirik namoyondalardan biri sifatida tanilgan va 70 dan ortiq olimga dunyo atlasini tuzishda rahbarlik qilgan Muhammad al-Xorazmiy taxminan 840-yilda o‘ziga yuklatilgan vazifani to‘liq bajarib, u tomonidan tuzilgan xarita “Jahon xaritalari” yoki “Ma’mun dunyo xaritasi” nomi bilan mashhur bo`ldi 19 . Mazkur birinchi jahon atlasining tuzilishi munosabati bilan unga izohnoma tarzida al-Xorazmiy o‘zining 19 Doniyorov A Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi,-T,2020.-B.-16 19 “Surat al-arz” (“Yeming surati” yoki “geografiya”) nomli ajoyib asarini yaratgan. Unda bir nechta o‘nlab noyob xaritalar va ularga berilgan izohlar keltirilgan. Kitobda 537 ta eng muhim joyning nomi, shaharlar, tog‘ va daryolar, dengiz va orollar birma-bir yozilgan hamda ulaming koordinatlari izohlangan. Muallif ba'zi nomlarga izoh munosabati bilan ularga qo^shni joylaming ham tavsifi va ta'rifini berib ketgan. Italiyalik arabshunos K. Nallino 1895-yilda yozgan katta maqolasida Al-Xorazmiyning geografik merosiga yuksak baho berib, “Yevropadagi hyech bir xalq Xorazmiy erishgan yutuqqa erishish va bunday asar yaratishga qobil emas edi”, deb qayd etgan edi. Italiya Fanlar Akademiyasi Al-Xorazmiyning “Surat al- arz” asarining o‘z davri uchun juda qimmatli qo`llanma bo‘lganligi va geografiya fani taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etganini tasdiqlagan. Ushbu kitob bir nechaasr davomida qayta-qayta ko‘chirilib, tarjima qilinib, to‘ldirilib, qisman o‘zgartirilib, yangicha tahrirda turli sarlavha va hatto imzolar ostida ma'lum bo‘Iib kelgan. Masalan, X asming birinchi yarmida iroqlik Suhrob nomli bir shaxs “Surat al- arz”ni tahrir qilib, “Yetti iqlim kitobi” nomi bilan chop etgan. Aslida, u ushbu asarga faqat so‘zboshi qo‘shgan. Al-Xorazmiydan ikki asr keyin yashagan Abu Rayhon Beruniy ham uning nomini ehtirom bilan tilga oladi. Dastlabki ilmiy etnologik ma'lumotlar, ayniqsa, buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniyning asarlarida o‘zining yorqin ifodasini topgan. Ayrim tadqiqotchilaming fikricha, Markaziy Osiyo va Xuroson geografiya tarixini aslida “Beruniyning geografiya maktabi” deb atash mumkin. Etnografiya fani ham geografiya bilan yonma-yon shakllanib kelganligini inobatga olsak, Markaziy va Janubiy Osiyo etnografiyasini ham Beruniy maktabidan boshlasak xato bo‘Imaydi. Ma'lumki, ushbu ulug‘ allomaning asarlari butun jahonga tanilgan bo‘lib, “Beruniyshunoslik” deb atalishi ham bejiz emas. Uning deyarli barcha asarlarida Markaziy Osiyo, shu jumladan, hozirgi 0 ‘zbekiston hududidagi shaharlar tilga olinib, ushbu shaharlaming tarixi, aholining etnik qiyofasi va tabiiy-geografik sharoiti haqida noyob ma'lumotlar berilgan. Masalan, Beruniyning “Qonuni Mas'udiy” nomli kitobidagi geografik jadvalda ko‘rsatilgan 603 joyning 85 tasi Markaziy Osiyoga tegishli bo‘lib, ulaming ko‘pchiligiga qisqacha izohlar berilgan. Muallifhing etnotoponimiyaga oid ma'lumotlari ham bebaho. Amudaryo va Qoraqumning qadimgi geografiyasi hamda etnotoponimiyasini birinchi bo‘lib tekshirgan va ilmiy jihatdan to‘g‘ri izohlab berilgan Beruniyning “Amudaryo tarixi” deb atalgan maqolasida bajanaq (rus solnomalarida pecheneg)lar Orol dengizining shimoliy-g‘arbiy tomonida, Xorazm shaharlaridan Kat esa Jayhunning sharqiy qirg‘og‘ida joylashganligi hamda Xorazmning ikkinchi, eng qadimiy markazlaridan biri ekanligi ta'kidlanadi 20 . Mazkur asarda Toshkent shunday ta'rifllangan: “Binkat - Shoshning 20 Doniyorov A. X. Markaziy Osiyo xalklari etnologiyasi, etnogenezi va etnik tarixi fani buyicha Ukuv-uslubiy qo`llanma. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003. –B 80 20 markazi turkcha Toshkand”. Buxoro yonidagi Paykand shahri Azhayin, Qashqadaryodagi Kash forschada tushunarli emas, deb xabar qilinadi. Sirdaryoning eng qadimiy nomi “Yaksart” ekanligi to‘g‘risida fikr bildlrib, olim unga shunday izoh bergan edi: “Sutkand Shosh viloyati deb mashhur bo‘lgan Yaksart daryodir”. Demak, Beruniyning ta'rif berishicha, qadimgi yunon manbalarida tilga olingan “Yaksart” atamasi Sirdaryoning grekcha nomi emas, balki aslio‘g‘uzlar yashagan yurtdagi daryoning nomi bo‘lgan “Hasrat (yoki Kasart)” so‘zining yunoncha buzilgan shaklidir. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi Markaziy Osiyo bilan qo‘shni, ayniqsa, Janubiy Osiyoda yashagan elat va xalqlar to‘g‘risidagi tarixiy-etnologik ma'lumotlar jahon xalqlarining etnik xususiyatlari hamda turmush tarzini o‘rganishda noyob manba hisoblanadi. Afsuski, tarixiy etnografiya fanida mazkur ma'lumotlar yetarli darajada o‘rganilmagan. Turkiy xalqlar, shu jumladan, o‘zbeklar etnografiyasi va etnik tarixini o‘rganishda o‘rta asrlar mualliflaridan Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari alohida o‘rinni egallaydi. Ushbu asarda ayrim shahar va qishloqlar aholisining lingvistik hamda etnik tarkibi, ijtimoiy tuzumining qisqacha ta'rifi, etnotoponimikasi, ayrim qabila va urug‘laming joylashuvi to‘g‘risida noyob ma'lumotlar keltirilgan. Eng muhimi, ushbu kitobda o‘zbeklaming qadimiy ajdodlari hisoblangan chigil, yag‘mo, qarluq, qipchoq, tuxsi va boshqa qabilalaming ijtimoiy hamda oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, qolaversa, diniy e'tiqodlari kabi ayrim etnologik xususiyatlami aniqlashga yordam beradigan izohlar mavjud. Mahmud Koshg‘ariy Jayhundan to quyi Chin (Xitoy)gacha bo‘lgan qabilalaming hammasini chigil, deb atashning xato ekanligi va bu yerda juda ko‘p qabilalar borligini alohida ko‘rsatib bergan. Mahalliy aholining ijtimoiy-siyosiy hayoti, emotoponimiyasi, diniy e'tiqodlari va etnik qiyofasi hamda ayrim etnoslar (elat va qabilalarjga oid qimmatli etnografik materiallar Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida ham mavjud 21 . . Shuningdek, o`sha davrda yashagan mualliflardan tarixchi Fazluiloh Rashididdin (1247—1318) o‘zining asarida o'zbeklar tarkibiga kirgan ayrim turk va mo`g`ul qabilalari to‘g‘risida muhim tarixiy-etnologik ma'lumotlami yozib qoldirgan. Uning Markaziy Osiyo, Eron va qo‘shni mamlakatlar tarixi hamda etnografiyasi tolg‘risidagi “Jome ut-tavorix” nomli kitobi juda qimmatli manba boMganligi tufayli ko‘p olimlar tomonidan sharhlangan, tahrir qilib to‘ldirilgan va ortiqcha tafsilotlari qisqartirilgan 22 . Shunday olimlardan biri Ohangaron bo‘yidagi Banokat shahridan chiqqan tarixchi va geograf Faxriddin Abu Sulaymon Banokatiy bo‘lib, ushbu alloma mazkur asami qayta ishlashga muvaffaq bo‘lgan. Qudratli imperiya tashkil qilgan Amir Temur va uning vorislari hukmronlik qilgan 21 Saidboboyev Z Tarixiy geografiya. –T.: Noshir , 2010. –B. –25 22 Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. – T.: O‘qituvchi, 2001. – B.-63 21 davrda Markaziy Osiyo, shu jumladan, 0‘zbekiston yirik madaniyat markaziga aylandi hamda boshqa mamlakatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar har tomonlama kuchaydi. Sohibqiron tomonidan yaratilgan “Temur tuzuklari” ham noyob manba hisoblanadi 0‘sha davrda yashagan va saroy tarixchisi bo4lib, Temuriylarga xizmat qilgan Hofizi Abro‘ “Zubdat ut-tavorix” (“Tarixlar qaymog‘i”) nomli yirik tarixiy-geografik asarini yozgan edi 23 . Ushbu asarda Movarounnahrga oid ba'zi etnologik ma’lumotlar ham keltirilgan. Muallif mazkur o‘lka (Movarounnahr)ning geografik ta'rifmi yozar ekan, ayrim shahar va tumanlar to‘g‘risida batafsil hikoya qiladi. Masalan, asarda Samarqandning qisqacha tarixidan so`ng shahar va uning atroflari, qal'alar, saroylar, masjidlar, bog‘lar va qishloqlar ta'rifi berilganBuxoro haqida gapirilganda, asosan, aholining kundalik mashg4uloti va turmush tarzi tasvirlanadi. Muallifning yozishicha, “Buxoro mevasi hamma mevalardan yaxshi va shirindir, xususan, Buxoro olxo‘risi butun yer yuziga tarqalgan, u yerda qaynatilgan qiyomni asaldan farq qilib bo‘lmaydi. Tamomi dashtda mol bisyor, o4tinni aksari bog‘lardan yig‘ishadi, tashqaridan keltirishadi. Va yana Buxoroning xosiyatlaridan deydilarki, odamlaridek g‘aribdo‘st, kishilar hyech mavzeda yo`qdir”. Olim Kesh (Shahrisabz)ni ham ta'riflab, yaqinida tog4, unda harsang tosh bo4lib, tiniq va ba'zan rangdor, undan har xil buyumlartaroshlanadi, deb yozgan edi. Kesh - Movarounnahming issiq joyidir, gohida ushbu shaharda qurg‘oqchilik va vabo boMadi. Shahar va uning atrofida madrasalar, xonaqohlar, rabotlar va hovuzlar qurilgan. Keshga yaqin joylashgan Naxshab (Nasaf)da bog‘larga quduqlardan suv olinadi, tegirmonlami chorva qo‘shib aylantiradilar, deb ta'riflanadi. Asarda keltirilgan suratlar ichida eng muhimi dunyo xaritasidir. Bugungi kunda Hofizi Abro‘ning “Zubdat ut-tavorix” (“Tarixlar qaymog‘i”) asarini qoMyozma nusxasining biri Toshkentda, ikkinchisi esa Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Ayrim olimlarning fikricha, Hofizi Abro‘ning bosh asari hisoblangan dunyo xaritasi butun Sharq olimlari faxrlansa arziydigan manba bo‘lib, muallif mashhur Beruniy va Najib Bakron kartografiya an'analarini davom ettirib, dunyoga tanitgan. 1419-yilda Xuroson hokimi Xitoyga elchilar yuborgan va ulaming orasida geograf olim Hoji G‘iyosiddin Naqqosh ham bor edi. Elchilar o‘z yurtlariga Andijon, Samarqand, va Amudaryo orqali jo ‘nab ketgan. G‘iyosiddin uch yil davom etgan safari mobaynida yozganlarini Shohruh Mirzoga topshirgan. Bulami dastlab Hofizi Abro‘ o‘qib ko‘rib, uning ayrim qismlarini o‘z asariga kiritgan. Unda muallif qo‘shni mamlakatlar to‘g‘risida ko‘pgina ma'lumotlar berganligi uchun mazkur xotira daftari G‘arbiy Yevropa va turk tillariga bir necha bor tarjima qilingan. Mazkur davrga oid ba'zi qiziqarli etnologik ma'lumotlami ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning sayohat 23 Saidboboyev Z Tarixiy geografiya. –T.: Noshir , 2010. –B. –26 22 kundaliklari (1404-yil), rus solnomalari va mahalliy mualliflar: Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Husayn Qubraviy, Ali Qushchi va boshqalaming asarlarida uchratish mumkin. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobuming avtobiografik asari hisoblangan “Bobumoma”da - Temuriylar davlatining yemirilishi, Movarounnahr va qo‘shni mamlakatlaming siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayoti har tomonlama batafsil tasvirlangani bilan alohida diqqatga sazovordir. Buyuk o‘zbek shoiri Alisher Navoiyning zamondoshi va yirik davlat arbobi Bobur Mirzo ko‘p o‘lkalami egallab, o‘z boshidan kechirgan sarguzashtlarini yozib qoldirgan 24 . Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|