M. Z. Islomova farmatsevtika ishini tashkil qilish

Dori vositalariga bo‘lgan talab quyidagi asosiy negizlar bo‘yicha
tasniflanadi:
Talabning generatoriga qarab:
- shîfokorlar tomonidan (poliklinika, statsionarlar);
- aholi tomonidan.
2) Qoniqtirish darajasi bo‘yicha:
- haqiqiy (xaqiqatdan qoniqtirilganda ko‘rsatilgan boiishi mumkin). U 
dorixonaning murojaatlari soniga teng;
- sotilgan (xarid natijasida qoniqtirilgan). U iste’molga teng;
- talab qoniqtirilmagan - yetarli miqdorda yoki notekis ravishda 
dorixona tarmog‘iga kelgan dori vositalariga bo‘lgan talab. U sotilgan va 
haqiqiy talablar orasidagi farqiga teng;
3) Marketing turiga qarab
Marketing turiga qarab talabning tasnifi
Talab turi
Marketingning 
ta’sir etish maqsadi Marketing turi
Marketing
tadbirlari
l.Inkor 
etadigan 
yoki yo‘q bo’lgan 
(iste’molchilarga 
noma’lum 
yoki 
unchalik 
ma’lum 
boMmagan 
dori 
vositalari)
Talabni 
yaratish: 
salbiy munosabatni 
yo‘q qilish 
yoki beparvolik
- konversion
(o‘zgartiruvchan)
yoki
-rag'batlanti-
ruvchi
Fosstis tadbirlarini 
ishlab 
chiqish 
(reklama, shaxsiy 
sotuvlar, 
sotishni 
rag’batlantirish)
11
- №
96
161

---

2.Potensial (yangi 
dori vositasi)
Talabni 
haqiqiy 
qilish
Rivojlanayotgan
Sifatli
3 .0 ‘zgarib turuv- 
chan 
(mavsumiy, 
har soatlik 
dori 
vositalari iste’moli 
uchun)
Talabning
tekislanishi
Sinxromar-keting
Talabning 
o'zgarishlari 
davridagi 
qarshi 
reklama
4.So‘nib keluvchan 
(kam ta’sirli dori 
prepatlari)
Talabni 
qayta 
tiklash
Remarketing
Yangi sotish bozo- 
rini 
qidirish, 
narxlarning pasa- 
yishi
5.Barqaror (talabi 
turg'un 
bo‘lgan 
dori vositalari)
Erishilgan 
talab 
darajasini qo‘llab 
turish
Qoilab turadigan
Qo‘llab 
turuvchi 
reklama
ö.Haddan ortiq: 
-kuchaygan 
talab 
(moda davrida)
-Kamaytirish
- Demarketing
- qarshi harakat 
ko‘rsatuvchi
-Narxlarning
ko'tarilishi,
reklamani
qisqartirish,
-ishlab chiqarishni 
to'xtatish
FOSSTIS - talabni shakllantirish va savdoni rag‘batlantirish - bir qancha 
tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirish, tovarni bozorga yuborishga 
yo‘naltirilgan, buning uchun e’tiborli reklama, tovar reklamasi, bevosita va 
maxsus moliya vositalari yordamida savdoni rag‘batlantirish, sotuvdan 
oldingi va sotuvdan keyingi yarmarkalar, ko‘rgazmalar amalga oshirilmoqda.
Turli tovarlarga talab ko‘pligi uning qiymati bilan ham belgilanadi. 
Talab kattaligi elastik narx koeffitsienti bilan ta’riflanadi. Uning narxi 1% ga 
o‘zgarishi bilan talab kattaligi qancha foizga o’zgarishini ko‘rsatadi. Agar 
ma’lum tovarga narx o‘zgarishi bilan talab o‘zgarib ketsa - bu elastik talab; 
agar narx o‘zgarishi bilan talab o‘zgarmasa - bu noelastik talab deyiladi.
Narxning elastik talabiga har xil omillar muhim ta’sir etadi, uning 
eng asosiylariga quyidagilar kiradi:
-agar bozorda o ‘xshash tovarlar ko‘p bo‘lsa, talab elastik bo‘ladi. Bu 
holda ma’lum tovarga narxning ko'tarilishi, uning o‘rnini bosuvchi tovarni 
harid qilishga olib keladi, bordiyu shu tovarning narxi vaqtincha pasayib 
ketsa, uning savdo hajmi ko‘tariladi;
-agar bozorda o‘xshash tovarlar yo‘q bo‘lsa, unda talab noelastik 
bo‘ladi.
Shunday ekan, tovarlarga narxlarning ko‘tarilishi uning sotuvining 
kamayishiga sabab bo‘lmaydi (chunki talab > taklif).
162

---

Aniq tovami sotib olish zaruriyatining darajasi katta bo'lsa, talub turg'un 
boMadi (noelastik). Bu holda narxlaming bir oz ko‘tarilishi savdo hajmini, 
muhim qisqarishiga olib kelmaydi. Shu guruhning tovarlariga (va xizmatlarga) 
quyidagilar kiradi: barcha dori vositalari, malakali tibbiy yordam.
Narx marketingi nuqtai nazardan iste’molchining turkumi yoki 
narxlarni, o‘zgarishi bilan bog‘liq boigan iste’molchilar bo‘g‘inlari. 
Iste’molchilarni shartli ravishda 4 turkumga ajratish mumkin:
4.1. 
“Tejamkor” 
xaridorlar. 
Ular 
narxlar 
(tovar 
sifati 
va 
assortimentiga) yuqori sezuvchanlikka ega bo‘lib, elastik turg‘un talabni 
shakllantiradi. Ularga kam ta’minlanganlar, nafaqa oluvchilar, ko‘p bolali 
haridorlar kiradi.
4.2. “Nufuzli” xaridorlar. Ular narxlarga kam e’tibor bergan holda, 
ko‘proq tovaming tashqi ko‘rinishga, xaridorlarga xizmat ko‘rsatish 
saviyasiga ahamiyat berishadi. Bu xaridorlar tomonidan elastik talab 
shakllanadi.
4.3. 
“Mulohazali” haridorlar tomonidan kam ifodalangan noelastik 
talab shakllanadi. Bu xaridorlar kichik firmalami qo‘llb - quvvatlash 
uchun past narxdagi tovarlarni olishga tayyor boMadi.
4.4. “Befarq” haridorlar. Narxlarga e'tibor bermagan holda, asosan 
foydalanishdagi qulaylikka ahamiyat berishadi. Bu xaridorlarga bizmenlar 
kirib, ular tomonidan turg‘un noelastik talab shakllanadi.
Samarali narx siyosatini o‘tkazish maqsadida yuqorida sanab 
chiqilgan omillarning barchasini hisobga olish zarur.