Maddany ň gurlu

12. Sesiň materiallar tarapyndan ýudulyşyny anyklamak üçin ýudulan 
sesiň energiýa syny, düşen sesiň energiýasyn...
A) ...a goşmaly... B) ...a bölmeli
C) ...dan aýyrmaly... D) ...a bölüp, 100% -e köpeltmeli.
13. Depä ornadylan perrik sekun dyna 10 gezek aýlanýar. Perregiň 
ornadylan gurluşdan haýsy diapazon daky sesler çykýar?
A) Sazyň sesleri. 
B) Ultrases.
C) Infrases. 
D) Şowhun.
14. Kamertona ornaşdyrylan rezonator nähili wezipäni ýerine ýetirýär?
A) sesi emele getirmek; B) sesi güýçlendirmek;
C) sesi kabul etmek; D) tony üýtgetmek.
15. Radiokerneýden ses çykanda günbatardan gündogara tarap 
25 m/s tizlikdäki şemal öwüsdi. Sesiň şu ugurdaky ýaýraýyş tizligini 
anyklaň. Dynçlyk ýagdaýyndaky sesiň howa daky ýaýraýyş tizligini 
330 m/s diýip alyň.
A) 330 m/s. B) 355 m/s.
C) 305 m/s.
D) 300 m/s.
16. Köp mör-möjekler uçanda ses çykarýarlar. Ses çykmagynyň sebäbi 
nämede?
A) Dili arkaly bir-biri bilen gepleşmek üçin.
B) Ganat kakanda ses çykýar.
C) Töwerek daşyndan gelýän seslri serpikdireni üçin.
D) Uçýan wagtynda howa sürtülmegi sebäpli.

---

170
JEMLEÝJI SÖHBET
Munda Siz VII bapda öwrenilen temalaryň gysgaça netijeleri bilen 
tanyşýarsyňyz.
Ses
Gurşawda ýaýraýan yrgyldylar. Ýygylygy 16 Hz den 20000 
Hz aralygynda. Ýygylygy 16 Hz den pes seslere 
infrases
, 
ýygylygy 20000 Hz den belent seslere 
ultrases
diýilýär. 1 
Hz = 1/s
.
Kamerton
Anyk bir ýygylykly ses çykarýan gural. 1711-nji ýylda
iňlis sazandasy J. Şorom oýlap tapypdyr. Ol 
U
şeklinde 
bolupdyr
.
Rezonator
Yrgyldylary güýçlendiriji guty. Saz gurallarynda onuň üsti 
ýuka deri, agaç bilen örtülýär
.
Mikrofon
Ses yrgyldylaryny, elektrik yrgyldylaryna öwürýän gural. Iki 
sözden: mikros — kiçi we phone — ses sözlerinden alnan
.
Sesiň ýaýraýyş 
tizligi
Ses ýaýramagy üçin sreda zerur. Gazlardaky ýaýraýyş 
tizligi 0°C da 200—350 m/s, suwuklyklarda 1100—2000 
m/s, gaty jisimlerde 3000—6500 m/s aralygynda bolýar
.
Ses gatylygy
Sesiň birlik üste dogry gelýän energiýasy bilen kesgitlenýän 
ululyk. Ýygylygyna-da bagly. Ölçeg birligi detsibel (dB). 
Sesiň belentliginiň ýokary agyry duýuş çägi 130 dB -a deň
.
Sesiň 
belentligi
Ses ýygylygy bilen kesgitlenýär. Erkek adamlar garranda 
onuň sesinde 100 den 7000 Hz çenli, aýallaryňkyda 200 den 
9000 Hz çenli yrgyldylar bolýar
.
Sesiň tembri
Sesdäki obertonlaryň sany we güýji hem-de sesiň belentligi 
bilen kesgitlenýän ululyk. Sesiň düzümindäki iň kiçi 
ýygylyk ν
0
esasy ton diýilýär. 2ν
0
, 3ν
0
we ş.m. ýygylykly 
yrgyldylara obertonlar diýilýär.
Ýaň
Sesiň ýaýramagynda päsgelçilikden geçmegine aýdylýar. 
Päsgelçilikleriň ýerleşişi sesiň çeşmesinden uzaklygyna 
seredip, ýaňyň köp gezek gaýtalanmagy mümkin.
Eholot
Deňziň we okeanlaryň çuňlugyny sesiň ýaňyndan peýda-
lanyp ölçeýän gural
.
Sesiň ýuduş 
koeffisiýenti
Materiallara ýudulan sesiň energiýasynyň düşen sesiň 
energiýasyna gatnaşygy
.
Binagärçilik 
akustikasy
Binalaryň akustik ululyklaryny ölçemek, olardaky sesiň 
ýaýraýyş aýratyn lyklaryny öwrenmek we degişli maslahat
-
lary bermek bilen meşgullanýan ylmy pudak
.

---

171