Maddany ň gurlu

24. «Neksiýa» awtomobili ýerinden gozgalyp 15 sekuntda 225 m ýoly 
geçdi. Onuň ortaça tizligini anyklaň (m/s).
A) 30.
B) 15.
C) 25.
D) 10.
25. Gämäniň «suw sygymy» diýende nämä düşünýärsiňiz?
A) Gämäniň ýol berilýän iň köp batyş çägi;
B) Gämä ýüklemek mümkin bolan suwuň mukdary;
C) Gämäniň water çyzygyna çenli batanda gysyp çykarylan suwuň 
agyrlygy;
D) Gämi suwa doly çümendäki gysyp çykarylan suwuň göwrümi.
26. Ballondaky tebigy gazyň basyşy üýtgemezligi üçin näme etmeli?
A) Sowuk otaga goýmaly. 
B) Kölegede galdyrmaly. 
C) Güneşde goýmaly. 
D) Islendik ýagdaýda basyş üýtgeýär.
27. 2 m çuňlukdaky suwuň basyşy nämä deň?
A) 20 kPa. 
B) 200 kPa. 
C) 10 kPa. 
D) 100 kPa. 
28. Atmosfera basyşynyň bolmagynyň sebäbi nämede?
A) Molekulalaryň hereketjeňligi.
B) Olaryň özara täsiri. 
C) Howanyň agyrlyk güýji. 
D) Onuň Ýeriň üstüne sürtülmegi. 
29. Normal atmosfera basyşynda porşenli nasosyň kömeginde suwy 
nähili beýiklige çenli götermek mümkin?
A) 101,3 m.
B) 10,13 m.
C) 101,3 sm.
D) 10,13 sm. 

---

80
30. Utgaşyk gaplara degişli formulany görkeziň. 
A) 
p=ρgh
. B) 
F=ρ
s
gV
j
. 
C)
h
h
1
2
2
1
=
ρ
ρ
. D) 
A= mgh. 
JEMLEÝJI SÖHBET
Munda Siz II bapda öwrenilen temalaryň gysgaça netijesi bilen 
tanyşýarsyňyz.
Güýç
Jisimleriň özara täsirinde tizliklerini ýa-da şeklini üýtgedýän 
sebäp. Güýç birligi Nýuton (N).
Mehaniki 
hereket
Jisimleriň giňişlikde ýerleşen ornunyň wagtyň geçmegi bilen 
başga jisimlere görä üýtgeýşi. Mehaniki hereketiň görnüşleri: 
öňe gidýän, aýlanma, yrgyldyly. Deň wagtlaryň içinde göni 
çyzyk boýunça bir meňzeş aralyga süýşmäge göni çyzykly 
deň ölçegli hereket diýilýär. Dürli aralyga süýşse deň ölçegsiz 
hereket bolýar.
Tizlik
Wagt birligindäki geçilen ýol: 
υ
=
s
t
, 
s
– geçilen ýol; 
t
– wagt. 
Tizlik birligi. 
metr
sekunt
m
s
( )
Traýektoriýa
Jisimiň hereket dowamynda giňişlikde galdyran yzy.
Material nokat Şekli we ölçegleri hasaba alynmaýan fiziki jisim.
Dinamometr
Güýji ölçeýän gural. Işleýiş prinsipine görä mehaniki, 
gidrawlik, elektrik görnüşlere bölünýär.
Sanaw jisimi
Seredilýän hereket üçin gozganmaýan jisim. Galan jisimleriň 
hereketi şu jisime görä öwrenilýär.
Terezi
Jisimleriň massasyny anyklaýan gural. Işleýiş prinsipine görä 
ryçagly, pružinaly, gidrostatik we ş.m. görnüşlerde bolýar.
Basyş
Üste perpendikulýar düşýän güýjüň şu üste gatnaşygy 
bilen ölçenýän ululyk: 
p
F
S
=
, HBU-daky birligi – Paskal 
(Pa). Ondan başga-da millimetr simap sütüni, normal at
-
mosfera birliklerde hem ölçelýär. Normal atmosfera basyşy
1 atm = 760 mm.sim.süt = 101325 Pa.
Agyrlyk güýji Jisimi Ýeriň özüne dartýan güýji.
Gidrostatik 
basyş
Suwuklygyň gabyň düýbüne edýän basyşy: 
p=ρgh
;
ρ – 
suwuklygyň dykyzlygy;
h
– suwuklygyň üstüniň beýikligi.

---

81
Utgaşyk 
gaplar
Aşak tarapyndan suwuklyk geçýän turbajyk bilen birleşen 
gaplar. Bir meňzeş suwuklyk salnan ugtaşyk gaplarda, 
suwuklygyň derejeleri deň bolýar. Suw turbalarynyň ulgamy, 
çäýnekler oňa mysaldyr.
Paskalyň 
kanuny
Suwuklyga ýa-da gaza berlen daşky basyş her tarapa üýtgew
-
siz geçirilýär. Paskalyň kanuny esasynda gidrawlik pressler 
işleýär. 
F
F
S
S
2
1
1
2
=
,
S
1
we 
S
2
– presdäki kiçi we uly porşenleriň üstleri, 
F
1
we 
F
2
– presdäki kiçi we uly porşenlerdäki güýç.
Manometr
Suwuklyklardaky we gazlardaky basyşy ölçeýän esbap.
Barometr
Atmosfera 
basyşyny 
ölçeýän 
esbap. 
Suwuklyk 
barometrlerinde suwuklygyň sütüniniň basyşy atmosfera 
basyşy bilen deňleşdirilýär. Suwuklyksyz (aneroid) barometr 
ýuka metal gutynyň basyş täsirinde gysylmagyna esaslanyp 
işleýär.
Atmosfera 
basyşy
Ýeri gurşap alan howa gabygynyň Ýer ýüzüne we ondaky 
ähli predmetlere edýän basyşy. Deňiz derejesinden başlap 
ölçenýär. Ondaky basyş 101360 Pa ýa-da 760 mm. sim. süt. 
-e deň. Beýikligiň artmagy bilen barha kemelýär.
Arhimed 
güýji
Suwuklyga ýa-da gaza batyrlan jisimi suwuklyk ýa-da gaz 
tarapyndan ýokary itekleýän güýç. 
F
A
=

s
V
j 
g
; 
F
A
– Arhimed 
güýji; 

s
– suwuklygyň dykyzlygy; 
V
j
– jisimiň suwa batan 
böleginiň göwrümi; g = 9,81
N
kg
.
Mehaniki iş
Üýtgemeýän 
F
güýjüň täsirinde jisimi güýjüň ugrunda 
s 
aralyga süýşürmekde 
F · s
köpeltmek hasyly bilen anyklanýan 
ululyk. 
A 
=
F · s
. Iş birligi Joul (J).
Energiýa
Jisimleriň işi ýerine ýetirijilik ukybyny häsiýetlendirýän 
ululyk. Onuň mehaniki, elektrik, ýagtylyk, atom energiýasy 
ýaly görnüşleri bar. Enegriýa birligi Joul (J). Mehaniki 
energiýa iki görnüşde potensial we kinetik energiýa 
görnüşinde bolýar. 
E
mgh E
p
k
m
=
=
;
υ
2
2
.
Kuwwat
Edilen işiň, şu işi ýerine ýetirmek üçin giden wagta 
gatnaşygy bilen anyklanýan fiziki ululyk 
N A
t
=
. Kuwwat 
birligi 1 W (Watt).

---

82
2-nji jedwel
 
№
Tizligi, 
km/sagat
№
Tizligi, 
km/sagat
1
Pyşbaga
0,5
13
Kenguru
48
2
Kekene
11
14
Jiraf
51
3
Siňek
18
15
Möjek
55–60
4
Balary
25
16
Garlawaç
54–63
5
Serçe
35
17
Towşan
60
6
Teneçir
36
18
Kepderi
60–70
7
Ala kit
38–40
19
Laçyn
64–77
8
Akula
40
20
Arslan
65
9
Aýy
40
21
Gylyç-balyk
80
10
Afrika pili
40
22
Afrika düýeguşy
80
11
At
46
23
Jeren
95
12
Sugun
47
24
Gaplaň
112
• Halkara birlikler sistemasy kabul edilmezden öň, ululyklary 
adam bedeniniň ölçegleri bilen deňeşdirip ölçpdirler. Meselem, 
Orta Aziýada 
gez
diýlip atlandyrylýan uzynlyk birligi üç usulda 
kesgitlenipdir: 1) uzadylan eliň barmaklarynyň ujundan eliň egnine 
çenli bolan aralyk; 2) gapdal tarapa uzadylan eliň barmaklarynyň 
ujundan döşüň ortasyna çenli ýa-da burnuň ujuna çenli bolan aralyk; 
3) gapdal tarapa uzadylan eliň barmaklarynyň ujundan ikinji egne 
çenli bolan aralyk.