MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

97 

türkçülük ideyaları çox az yer tapmışdır. H.Baykaranın fikrincə, 

buna səbəb onun Ə.Ağaoğlu ilə müqayisədə islamçılıq ideyasına 

son  dərəcədə  bağlı  olmaması  idi:  «Ə.Topçubaşıda  Ə.Ağayevin 

geniş və dərin teosentrik panislamizmi yox idi. Sanki o, belə bir 

ideyanın  müvəffəqiyyətlə  başa  çatmayacağını  qabaqcadan  hiss 

etmiş  və  anlamışdı.  Bu  məqsədlə  o,  1905-ci  il  inqilabının 

gətirdiyi  azadlıq  nemətlərindən  Azərbaycan  xalqı  üçün  əlindən 

gələn qədər daha çox pay qoparmaq istəyirdi» [52, 112].  

Ümumiyyətlə,  H.Baykara  hesab  edirdi  ki,  Ə.Topçubaşı 

Ə.Ağaoğlu  və  Ə.Hüseynzadədən  fərqli  olaraq,  islamçılıq  və 

türkçülük kimi «utopik axınların heç birində iştirak etməmişdir. 

Dərin bilikli hüquqşünas və siyasətçi olan Əlimərdan bəy, həyatı 

boyu  realist  və  uzaqgörən  bir  şəxs  kimi  tanınmışdır.  «Rusiya 

Müsəlmanları  İttifaqı»  türklərin  tarixində  ilk  dəfə  birlik  fikrini 

irəli sürmüşdür» [52, 160]. Ancaq H.Baykaranın qeyd etməsi ki, 

Ə.Topçubaşı  ümumiyyətlə,  islamçılıq  və  türkçülük  axınlarında 

iştirak  etməmişdir,  doğru  deyildir.  Sadəcə,  Topçubaşı  Ağaoğlu 

və Hüseynzadə ilə müqayisədə milli ideyanı mücərrəd və ümumi 

mahiyyət  daşıyan  nə  «islam  birliyi»,  nə  də  «Osmanlı 

türkçülüyü»  olaraq  qəbul  etməmiş,  onu  daha  çox  Rusiyanın 

əsarəti  altında  olan  türk  etnoslarının  azadlıq  hərəkatında  və  bu 

hərəkatın əldə edəcəyi milli-mədəni muxtariyyətlər çərçivəsində 

görmüşdür.  Bu  isə  daha  çox,  liberal-demokratizmə  əsaslanan 

milli baxış idi.  

Bu  baxımdan  M.Ə.Rəsulzadə  və  M.B.Məmmədzadə  də 

hesab  edirlər  ki,  Rusiya  türkləri  arasında  ilk  dəfə  milli-mədəni 

muxtariyyətdən  və  başqa  hüquqlardan  çıxış  edən,  dini-ruhani 

idarə  birliyi  bayrağı  altında  millətçi  bir  proqramın  tətbiqinə 

girişən    başda  Ə.Topçubaşı  olmaqla  milli  liberal-demokratlar 

olmuşdur  [180,  25;  154,  27].  Y.Akçuraoğlunun  fikrincə  də, 

---