MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

45 

XX  əsrin  əvvəllərində  islamçılığı  («İttihadi-islam»ı) 

təbliğ  edən  bütün  qüvvələrin  hamısı  Qərb  və  Sovet  ədəbiy-

yatında  «panislamistlər» adlandırılmış və bu dini-siyasi təlim 

«panislamizm»  kimi  qələmə  verilmişdir.  Xüsusilə,  Sovet 

ədəbiyyatında 

Azərbaycan 

milli 

burjuaziyasının 

ideologiyasına 

mürtəce 

dini-siyasi 

təlim 

olan 

«panislamizm»in 

təsirindən 

bəhs 

olunmuşdu. 

Sovet 

müəllifləri  iddia  edirdilər  ki,  panislamistlər  «İttihadi-islam» 

proqramını  həyata  keçirmək  üçün    feodal  keçmişi,  köhnəliyi 

və  patriarxal  həyat  tərzini  ideallaşdırmış,  müsəlmanları 

keçmiş birliyə qayıtmağa çağırmış, bu yolda İslamı müsəlman 

xalqının  dirçəlməsi  və  yeniləşməsi  üçün  yeganə  vasitə  hesab 

etmişlər. Guya, sultan Türkiyəsində  yaranmış  «panislamizm» 

İslam dininə itaət edən bütün xalqları vahid müsəlman dövləti 

halında  birləşdirməyi  təbliğ  etmişdir  [27,  40;  157,  112;  125, 

61]. 

Fikrimizcə,  SSRİ  ədəbiyyatında  «İttihadi-İslam»  və 

«panislamizm»  anlayışlarına  yalnız  mürtəce  məna  verilərək, 

onun  mütərəqqi  mahiyyətinin  gizlədilməsi  Qədim  Mustafa-

yevin  «XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  islam 

ideologiyası  və  onun  tənqidi»  əsərində  qismən  etiraf 

edilmişdi. O qeyd edirdi ki, «İttihadi-İslam» ideyasının yalnız 

«panislamizm»  adı  altında  qələmə  verilərək,  burada  əsas 

məqsədin  «ümumdünya  müsəlman  siyasi  birliyi»nin, 

«xilafət»in  yaradılmasının  olması  ilə  bağlı  müddəalar  heç  də 

həqiqətə  uyğun  deyil:  «Cəmaləddin  Əfqaninin  «İttihadi-

İslam»ı daha geniş mənaya malik olub, dini-əxlaqi və ictimai-

siyasi  məzmun  kəsb  edən  bir  təlim  olmuşdur.  Buna  görə  də 

panislamizmi iki mənada sözün geniş mənasında – əfqanilərin 

irəli  sürdükləri  dini-əxlaqi,  ictimai-siyasi  təlim  və  hərəkat 

---