Mahsulot sifati va uning raqobatga bardoshliligi tahlili mundarija

2.2 Yengil sanoat mahsuloti raqobatbardoshligini oshirishda sifat

menejmenti mexanizmini rivojlantirish

Yengil sanoat mahsulotlari sifatini yaxshilash strategik muammo bo‘lib,

mamlakatimiz iqtisodiyotining stabillashuvi bu muammolarning hal etilishiga bog‘liqdir. Sifatni yaxshilash jarayoni mahsulotni sotish yoki mahsulot ishlab chiqarishda faqatgina ko‘proq foyda olish uchungina emas, balki jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun ham zarurdir.
Yengil sanoat mahsuloti raqobatbardoshligini oshirish maqsadida ISO 9000 seriya standartlari qabul qilingach, sifatni kompleks boshqarishning ma’lum darajasi belgilab beriladi. U sifatni samarali boshqarishni ta’minlab, ISO 9000 seriyali standartlarining barcha zarur elementlari, hamda korxona ixtisoslashuvi uchun qo‘shimcha talab etilgan elementlarni ham, korxonaning ish amaliyotiga joriy etilishi kerakligini shart qilib qo‘yadi va bu bilan buyurtmachiga sifat kafolatini beradi. ISO 9000 standartlari va Sifat menejmenti tizimini joriy etish konsepsiyasi korxonalarning faoliyat turiga ham, katta-kichikligiga cheklovlar qo‘ymaydi [2].
ISO standartlari turkumining universalligi shundaki, ularda mahsulotning har bir turiga bo‘lgan mutloq o‘lchovli mezonlar qo‘yilmaydi. Buning iloji ham bo‘lmasdi, chunki sifat – mahsulot va xizmatlarning insonlar ehtiyojlarini qondira olish xususiyati, inson ehtiyojlari esa – bitmas-tuganmas va o‘zgaruvchandir. ISO 9000 standartlari turkumi faqat sifat tizimining ishlashi metodologiyasini aniqlab beradi, tizim esa o‘z navbatida korxona tomonidan ko‘rsatilayotgan mahsulotning yuqori sifatini, boshqacha qilib aytganda – iste’molchilarning talabini yuqori darajada qanoatlantirishini ta’minlaydi [2].
ISO 9000 standarti 9000 seriyali ISO standartlaridan qay birini tanlash va qanday qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnomani o‘z ichiga olib, ISO 9001, ISO 9002, ISO 9003 standartlari (“sifatni ta’minlash modellari”, deb ham ataladi) mahsulot hayotiy siklining turli bosqichlari uchun mo‘ljallangan, sifat tizimiga qo‘yilgan me’yoriy talablardan iboratdir.
Standartlar to‘plami 4 ta asosiy standartdan iborat:
1. ISO 9000:2000 “Sifat menejmenti tizimlari. Asosiy qoidalar va lug‘at” – sifat menejmenti tizimlarining asosiy qoidalari va Sifat menejmenti tizimi atamalarini izohlaydi.
2. ISO 9001:2000 “Sifat menejmenti tizimlari. Talablar” – sifat tizimlari uchun minimal zarur bo‘lgan talablar majmuini joriy qilib, sertifikatlash va audit maqsadlarida qo‘llaniladi.
3. ISO 9004:2000 “Sifat menejmenti tizimlari. Faoliyatni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar” - korxonalarning samaradorligini oshirishga qaratilgan sifat menejmenti tizimlarini yaratish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalardan iborat.
4. ISO 19011 “Sifat menejmenti tizimini tekshirish va atrof-muhitni himoyalash bo‘yicha yo‘riqnomalar” [3].
Tuzilishi va mazmuni bo‘yicha o‘zaro to‘liq uyg‘unlashtirilgan ISO 9001 va ISO 9004 standartlari asosiy hisoblanib, ular ham birga, ham alohida qo‘llanishi mumkin. Bundan tashqari, qo‘shimcha 10000 seriyali ISO yordamchi standartlari guruhi ham mavjud bo‘lib, bularga Sifat menejment tizimiga taalluqli hujjatlarni ishlab chiqish, sifatning iqtisodiy masalalari, xodimlarni o‘qitish, statistik usullarni qo‘llash va hakozalar bo‘yicha turli qo‘llanmalar kiradi [5].
Yengil sanoat mahsuloti raqobatbardoshligini oshirishda sifat menejmenti mexanizmini rivojlantirish iste’molchiga e’tiborni qaratishga asoslangan bo‘lishi kerak. Korxonaning muvaffaqiyatli ishlashi, avvalo uning buyurtmachilariga bog‘liqdir. Shu boisdan, har qanday tadbirkorlik faoliyati bozorni tahlil qilish va mijozlarning ehtiyojini o‘rganishdan boshlanishi kerak. Shu bilan birga, ideal variant - nafaqat buyurtmachilarning rasmiy talablarini bajarish, balki ularning istaklarini oldindan ko‘ra bilishdir.
Iste’molchilarning talablari va tashkilot faoliyatidan manfaatdor bo‘lgan boshqa tomonlar (aksiyadorlar, ta’minotchilar, davlat organlari, butun jamiyat)ning ehtiyojlariga ham baravar yondoshuvni ta’minlash zarur.
Yengil sanoat mahsuloti raqobatbardoshligini oshirishda rahbariyat ko‘magisiz salmoqli natijalarga erishish mushkul. Tashkilot rahbarlari ishlab chiqarish faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini, maqsadlarini, shuningdek, ularni amalga oshirish usullarini belgilashadi. Ular shunday shart-sharoit yaratishlari lozimki, xodimlar nafaqat rahbariyat buyruqlarining ijrochisiga, balki ishlab chiqarish masalalarini hal etishda manfaatdor qatnashchilarga aylanishlari lozimdir.
Xodimlarni jalb qilish, amalda har bir xodimning boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda muntazam ishtirok etishini bildiradi. Bunday imkoniyat kishilarda ijodiy mehnatga undaydigan mas’uliyat va ishtirokchilik hissini uyg‘otadi, bu esa pirovard-natijada tashkilot samaradorligini oshiradi. Korxona rahbariyati xodimlar maqsadi tashkilot maqsadiga imkon qadar hamohang bo‘lishiga harakat qilishi lozim. Bunda moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish katta ahamiyatga egadir [4].
Korxona raqobatbardoshligini oshirishda jarayonli yondoshuvni joriy etish katta ahamiyatga ega. Bu yondoshuvning mohiyati shundan iboratki, har qanday faoliyat bir jarayondir va bu jarayon turli resurslardan foydalanish va boshqaruv ta’siri orqali, kirish oqimlarini va chiqish oqimlariga aylantiradi.
Ishlarni tashkil qilish va boshqarishga jarayonli yondoshuvning bosh maqsadi -ko‘pgina o‘zaro bo‘ysunib faoliyat yurituvchi tashkilotlarga xos bo‘lgan tarqoqlik, unumsizlik va ichki mojarolardan xalos bo‘lishdir. Butun asosiy e’tiborni funksiyadan jarayonga ko‘chirish esa, korxona tomonidan muayyan iste’molchi yoki bozor segmentini qondirish uchun bajariladigan barcha harakat (operatsiya)larni birlashtiradi. Bunday birlashuv boshqaruvni jipslashtirib, rahbariyatni jarayonlarni amaliy boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan joriy masalalar echimidan ozod etadi [4].
Menejmentga tizimli yondoshuv, tashkilotga o‘zaro bog‘liq jarayonlar yig‘indisi sifatida qarashni talab etish bilan chambarchas bog‘liqdir. Sifat masalalarining yalpi xususiyatini inobatga olib, qo‘yilgan maqsadga erishishga qaratilgan jarayonlarni aniqlash, tushunish va boshqarish korxonaning samaradorligini oshiradi.
Doimiy takomillashuv korxonaning asosiy maqsadi bo‘lib qolishi kerak. Hozirgi sharoitda, buni amalga oshirmasdan, biznesda etakchi o‘rinlarga chiqish mumkin emas. Faoliyat muntazam takomillashib borsa, nafaqat raqobatdosh mavqey saqlab qolinadi, balki sekin-asta zararlarni kamaytirish va shunga mutanosib ravishda, daromadni ko‘paytirish imkoni paydo bo‘la boshlaydi.
Haqiqiy ma’lumotlar va axborotga asoslanib qabul qilingan qarorlar samarali bo‘ladi. Bu ishni amalga oshirish, avvalo korxona faoliyati haqida ishonchli va aniq ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va ayni vaqtda, asta-sekin foydali bilimlarga aylanadigan axborotni to‘plashni talab qiladi.
Ta’minotchilar o‘rtasida o‘zaro manfaatli asosda yo‘lga qo‘yilgan munosabatlar har ikki tashkilotning imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Buning uchun esa, asosiy ta’minotchilarni tanlash, aniq va ravshan aloqalarni o‘rnatish, oldindan ma’lumot almashish, iste’molchilarning ehtiyojlarini aniq anglash uchun hamkorlik qilish, qo‘shma loyihalarni yaratish hamda mahsulot va jarayonlarni takomillashtirish talab etiladi.
ISO 9000 bo‘yicha Sifat menejmenti tizimini sertifikatlashning ko‘p sabablaridan biri – “iste’molchilarning talabi” edi va bo‘lib qoladi. Bu omil ko‘p jihatdan sanoat bozoriga (“business–to-business”) taalluqlidir, chunki ISO 9000 sertifikati ta’minotchi hamkorni izlash va keyinchalik u bilan munosabat o‘rnatish bilan bog‘liq chiqimlarni qisqartirish imkonini beradi.
Iste’molchilar bozorida bunday omilning ta’siri uncha sezilarli emas, chunki jismoniy shaxs bo‘lmish mijozlarni Sifat menejmenti tizimi uchun sertifikatning mavjudligi emas, balki mahsulotning iste’mol xususiyatlari ko‘proq qiziqtiradi. Talablar ko‘pincha, o‘z ta’minotchilariga Sifat menejmenti tizimi uchun ISO 9000 sertifikatiga ega bo‘lishni shart qilib qo‘yuvchi transmilliy korxonalardan chiqadi. Ta’kidlash lozimki, Evropa va Amerikadagi ba’zi transmilliy korxonalar hozirgi vaqtda o‘z ta’minotchi hamkorlariga, Sifat menejmenti tizimini mustaqil organ tomonidan majburiy sertifikatlamay, faqat ISO 9000 talablariga muvofiqlashishni taklif qilmoqda .
Bu omilning muhimligini quyidagi fakt tasdiqlaydi, xatto M.Boldrij nomidagi mukofotni qo‘lga kiritgan jahondagi eng yirik korxonalardan biri bo‘lmish “Motorola” butun dunyodagi ko‘pchilik zavodlaridagi sifat tizimlarini mijozlar talablariga muvofiq sertifikatlayapti.
Ba’zi hollarda, tenderning kvalifikasion shartlaridan biri bo‘lib, nomzodlarda sertifikatlangan Sifat menejmenti tizimi mavjudligi hisoblanadi. Bunday tizim xalqaro tanlovlar o‘tkazishda hamda davlat ehtiyojlari uchun mahsulotlarni sotib olishda qo‘llanadi. Jahondagi ko‘pgina mamlakatlarning hukumat organlari o‘z ta’minotchi hamkorlariga ISO 9000 bo‘yicha sertifikatlanish talabini qo‘yadi. Bunday vaziyat shu bilan bog‘liqki, davlat tuzilmalari, birinchidan, sifatli mahsulot va mahsulot yetkazib berilishidan manfaatdor, ikkinchidan, mahalliy korxonalarni o‘z raqobatbardoshligini ISO 9000 yordamida oshirishga yo‘naltirishi kerak.
ISO 9000 standartlarining asosiy jihati shundaki, Sifat menejmenti tizimi joriy etilganda, korxonaning biznes-jarayonlari barqarorligi, ishonchliligi ortadi. ISO 9000 standartlari talablariga rioya qilish natijasida, rahbarning aniq yo‘riqnomalari, tadbirlar va mas’uliyatni to‘g‘ri taqsimlash hisobiga, korxonalar o‘z bo‘limlarining o‘zaro aloqadagi faoliyatini yaxshilay oladi. Standartlarning yangi tahririga kiritilgan jarayonli yondoshuv esa, uzluksiz takomillashuvga qaratilgan turli choralarni keng qo‘llash imkonini beradi. Korxona ichki faoliyati samarasini oshirishning muhim natijasi - chiqimlarning kamayishidir [2].
Sifat menejment tizimini tatbiq qilish, barcha bosqich xodimlarini ichki unumdorlik va sifatni yaxshilash jarayoniga jalb qilishni nazarda tutadi, bu esa xodimlarning korxonaga sodiqligida ijobiy aks etadi.
Biznes-jarayonlarni hujjatlash, uslubiy yo‘riqnomalar, lavozim vazifalari va boshqa hujjatlarni ishlab chiqish hisobiga korxonaning faoliyat ishlab chiqarishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan xodimlarning bilimi va malakasi oshadi.
Ichki samaradorlikni oshirish, xodimlarning yuz berayotgan biznes-jarayonlar uchun mas’uliyatini mustahkamlash, uzluksiz takomillashishga, bevosita mahsulot va mahsulot sifatini yaxshilashga olib keladi. Bu omil ham ISO 9000 me’yorlari bo‘yicha Sifat menejment tizimini joriy etish va sertifikatlashga sabab sifatida ko‘p eslatiladi.
Bundan tashqari, ko‘p tashkilotlar sertifikat mahsulot sifatini kafolatlay olmasligini anglaydi, shu boisdan ISO 9000 standartlarini sifatni yaxshilash jarayonini boshlash uchun yaxshi bazis deb hisoblashadi. Kanji fikricha, ISO 9000 standartlarining muhim xususiyati – uning tuzilishidir. U, qo‘llashga qulay bo‘lgan tadbirlar, elementlar va talablarning universal majmuini tashkil etadi. Shuningdek, sifatni ta’minlash tizimlarini ishlab chiqish, baholash, qo‘llash, belgilash va sertifikatlashning asosini ham ta’minlaydi. Shunday qilib, ISO 9000 talablari “Total quality management” madaniyatini o‘zlashtirish va sifat bo‘yicha milliy mukofotlar mezonlarini qo‘llash uchun jiddiy negiz yaratadi.
Agarda yengil sanoat sohasida ishlaydigan korxonalar ISO 9000 ni qo‘llamasa, lekin standartlar talabiga mos keladigan Sifat menejmenti tizimini joriy etsa va sertifikatlasa, qo‘shimcha raqobat ustunligiga erishishlari mumkin (ayrim hollarda Sifat menejmenti tizimi uchun ISO 9000 sertifikati zaif korxonalar uchun savdo to‘sig‘i bo‘lib qolishi ham mumkin). Lekin ko‘pincha teskari holat yuz beradi, ya’ni korxonalar faqat raqiblaridan orqada qolmaslik uchungina ISO 9000 sertifikatini olishga majbur bo‘ladilar. ISO 9000 sertifikatining mavjudligi korxonaning sifat g‘oyalariga sodiqligini dalolatlaydi, bu uning ham ichki, ham tashqi bozorlardagi imidjini mustahkamlaydi. Shunga ko‘ra ba’zida, hukumat va boshqa aloqador shaxslar (mijozlar, ta’minotchilar, nazorat organlari) bilan munosabatlarni yaxshilashga intilish tufayli, ISO 9000 asosidagi Sifat menejment tizimi joriy etiladi [2].
Yengil sanoat korxonalari uchun ISO 9000 sertifikati muayyan bozorlarda ishlashning zaruriy shartiga aylangan. Yaqqol misol tariqasida, ko‘p tarmoqlar ta’minotchilaridan, ISO 9000 standartlariga mos keladigan Sifat menejment tizimiga ega bo‘lishni talab etuvchi Evropa Ittifoqini keltirish mumkin. Bundan tashqari, xorijiy kontragentlar to‘g‘risidagi ma’lumotning taqchilligi sharoitida, Sifat menejment tizimi uchun mo‘ljallangan ISO 9000 sertifikati mavjudligi sherikning nufuzli ekanini, zamonaviy ishbilarmonlar doirasiga mansubligini ko‘rsatadi.
Shubhasiz, mahsulot sifatini yaxshilash, unumdorlikni oshirish, chiqimlarni kamaytirish, eksport imkoniyatlarini kengaytirish kabi omillar korxonaning bozordagi ulushi ortishiga olib kelishi mumkin.
Korxonalar ISO 9000 talablari bo‘yicha Sifat menejment tizimini joriy etish va sertifikatlashi uchun zarur bo‘lgan sabablarning ko‘pligini inobatga olib, ularni tartibga solish va tasniflash variantlarini ko‘rib chiqaylik. Sabab bo‘luvchi omillarni “ichki” va “tashqi” omillarga bo‘lish mumkin [2].
Ichki sabablar korxonaning samarasi va mahsuldorligini yaxshilash bilan bog‘liq. Bularga: mahsulot sifatini yaxshilash; ichki jarayonlarni jadallashtirish; harajatlarni kamaytirish; xodimlar bilan munosabatni yaxshilash; axborot almashuvi va tahlili tartiblarini o‘rnatish; “Total quality management” konsepsiyasini amalga oshirishga tayyorgarlik va boshqalarni kiritish mumkin.
Tashqi sabablar korxona atrofdagi biznes-muhitga (mijozlar, ta’minotchilar, davlat organlari) bo‘lgan ta’sirga bog‘liq. Bunda, Sifat menejmenti tizimi uchun rasman tasdiqlangan hujjat, ya’ni, sertifikat ana shu ta’sir vositasidir.
Bularga korporativ imidjni yaxshilash, eksport faoliyatini yengillashtirish, ham ichki, ham tashqi bozordagi iste’molchilarning talablarini qondirish, davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlarni yaxshilash, jamiyat bilan ishonchli munosabatlarni o‘rnatish, raqiblardan ajralib turish, raqobatda ustunlikka ega bo‘lish (yoki aksincha, sertifikati bo‘lgan raqiblardan kuchsiz bo‘lmaslik) va boshqalarni kiritishimiz mumkin.

Xulosa

Sifat menejmenti tizimining joriy etilishi sifat cohacidagi maqcadlarning

bajarilishiga, auditlar natijacida nomuvofiqliklar conining kamayishiga, potensial muammolarni bartaraf etish bo‘yicha oldini oluvchi amallarning to‘g‘rilovchi amallarga nicbatini, mahsulot rentabelligining oshishiga, icte’molchilar qanoatlanganligining oshishiga, shuningdek korxona iqticodiy camaradorligining oshishiga olib keladi.
1. Mahsulot sifati sanoat ishlab-chiqarish xo‘jalik faoliyatining asosiy, eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot sifati mahsulotning iste’mol xususiyatlari majmui bo‘lib, uning xalq xo‘jaligi va aholining muayyan ehtiyojlariga yaroqliligini ifodalaydi.
2. Mahsulot sifati tayyorlangan mahsulotning mustaqilligi, qulayligi, ishonchliligi, chidamliligi, tejamkorligi, go‘zalligi va boshqa bir qator xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli mahsulot sifatini yaxshilash jamiyatga juda katta samara keltiradi: mablag‘larni tejaydi, tannarxni kamaytirish, foydani ko‘paytirish va shu asosda mamlakat xazinasini to‘ldirishga imkon beradi.
3. Mahsulot sifatini yaxshilash va uning raqobatbardoshliligini ta’minlash davlat siyosatining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Shu sababli Oliy Majlis qonunlarida, Prezident farmonlarida va hukumat qarorlarida mahsulot va ish sifatini oshirishga alohida e’tibor berilib, ularda barcha turdagi mahsulotlarning texnik darajasi, tejamliligi va sifati oshirilsin deyiladi, yangi o‘zlashtiriladigan mahsulotlar o‘zining sifat va texnik-iqtisodiy xarakteristikalari jihatidan jahon fan-texnika va texnologiyasi erishgan ilg‘or yutuqlarga mos boshqa bir qator ko‘rsatmalar berilgan.
4. Mahsulot sifati muammosiga tegishli masalalardan biri standartlashtirishdir. Yana bir muhim masala – sertifikatlashtirishdir. Bu ikki faoliyat fan-texnika, amaliy tajribalarning oxirgi yutuqlariga tayangan holda ishlab chiqarish rivojiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi.
5. Mahsulot sifati oshirilishini attestatsiya qilish va rag‘batlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Mahsulot sifatini moddiy rag‘batlantirishda mahsulotning bir meyorda ishlab chiqarilishi ko‘rsatkich sifatida e’tiborga olinishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar