Sifat. Tub, nisbiy va rangni anglatuvchi sifatlar
Yüklə 28,14 Kb.
|
|
MAVZU №3 SIFAT. TUB VA YASAMA SIFAT. NISBIY SIFAT. MOSLAShGAN ANIQLOVChI. MOSLAShISh QOIDALARI. Sifat. Tub, nisbiy va rangni anglatuvchi sifatlar Reja: Tub sifat Yasama sifat O‘quv mashg‘ulotining maqsadi:Sifat soz turkumi va qonun qoidalarini o’rganish. Tayanch so’z va iboralar: tub, yasama, lug’atlar. Tub sifat uch undoshli o’timsiz fe’llarning «I bob» shaklidan 20 dan ortiq vazn (qolip) da xosil qilinadi. Uning uchta: 1) oddiy (bosh); 2) orttirma; 3) qiyosiy darajalari mavjud. Sifatning eng ko’p ishlatiladigan oddiy darajalari quyidagilardir:
) أفْعَلُmuan. (فَعْلاَءُvaznidagisifatlarrang, tus, xossavajismoniyxolatnibildiruvchisifatlardir. Ushbuvaznlardaxosilqilingansifatlarkuchaytirilganma’noniifodalaydi:
Predmetning belgisini bildiruvchi bu so`z turkumi arab tilida asosan uch undosh o`zakli so`zlardan iboratdir. Sifatlar ham otlar kabi muzakkar va muannas jinslarga, birlik, ikkilik, ko`plik sonlarga ega. Sifatdagi birlik, ikkilik sonlarning hosil bo`lish usuli otlardan farq qilmaydi. Sifatning ko`plik shakli odatda u odamlarning belgisini bildirib kelganida ishlatiladi. Arab tilida sifatlarning 20 dan ortiq vazni mnjud1.
Nisbiy sifat predmetning belgisini boshqa predmetga yoki tushunchaga nisbatan bildiradi. U ko’pincha belgisi aniqlab kelayotgan aniqlanmishning ishlangan materialini,. Kelib chiqqan joyini, biror predmetga mansubligini va shunga o’hshash boshqa belgilarini bildiradi. Nisbiy sifat ham asliy sifat kabi muzakkar va muannas shakllariga ega. Nisbiy sifatning muzakkari asosan otdan oxiridagi-un qo’shimchasini olib tashlab, o’rniga ِيٌّiyyun qo’shimchasini qo’yish bilan hosil bo’ladi. Muannas nisbiy sifat esa, ko’pchilik sifat qatori muzakkar oxirigaَةٌ- atun qo’shimchasini qo’shish bilan hosil qilinadi.Masalan: خَشَبٌ-خَشَبِيٌّ-خَشَبِيَّةٌ البيتُ خشبيٌّ الملعقةُ خشبيَّةٌ ا yokiي harfi bilan tugagan otlardan nisbiy sifat hosil bo’lganda يٌّqo’shimchasidan oldin اyokiيharflariوga aylanadi.Masalan: دنيا - دنيويٌّ آسيا-آسيويٌّ Bu so’zlardan ba’zan nisbiy sifat boshqacharoq shaklida ham hosil bo’ladi: دنيا - دنياويٌّ Ayrim so’zlardan esa, oldingiا (alif) tushib qolib, ِيٌّ(iyyun) -qo’shimchasi qo’shish bilan hosil bo’ladi.Masalan: فرنسا- فرنسِيٌّ- فرنسية أوروبا-أوروبِيٌّ-أوروبِيَّةٌ ة(ta’marbuta) bilan tugagan so’zlardan nisbiy sifat hosil bo’lganida mazkur harf tushib qoladi.Masalan: خرافة- خرافي- خرافية جمهورية - جمهوري Ayrim otlardan nisbiy sifat hosil bo’lganida so’zning vazni ham biroz o’zgaradi. Masalan: مدينةٌ- مدنِيٌّ- مدنِيَّةٌ فَرِضَةٌ- فَرِضِيٌّ- فَرِضِيَّةٌ Ikki o’zak undoshdan iborat ayrim otlardan nisbiy sifat hosil qilishganida, (vov) harfi orttiriladi. Masalan: يَدٌ- يَدَوِيٌّ- يَدَوِيَّةٌ سَنَةٌ- سَنَوِيٌّ - سَنَوِيَّةٌ Ba’zi so’zlardan ikki hil nisbiy sifat hosil bo’ladi. Masalan: روح - روحيٌّ- روحية روح-روحاني-روحانية Nisbiy sifatlar gapda ko’pincha moslashgan aniqlovchi bo’lib keladi.Masalan: البستاني يعمل في البستان إبنُ عمِّي بستاني Geografik nomlardan hosil bo’lgan nisbiy sifat o’sha yerli yoki o’sha yerda tug’ilgan vazifasida kelishi mumkin.Masalan: مِصْرُ-مِصْرِيٌّ-مِصْرِيَّةٌ Nisbiy sifat gapda moslashgan aniqlovchi vazifasidan boshqa ega, kesim vazifalarida ham kelishi mumkin.Masalan: البستاني يعمل في البستان- Boqbon boqda ishlaydi. (ega). إبنُ عمِّي بستاني- Amakimning og’li boqbondir.(kesim). Ism bilan ifodalangan biror gap bo‘laginingbelgisi, xusu-siyatini bildirib kelganbo‘lak«aniqlovchi»debataladi. O‘zbek tilida aniqlovchi o‘zi aniqlab kelayotgan ism – aniq-lanmishdan oldin keladi, arab tilida esa keyin keladi. Solishtiring: barvasta kishi – رجل بدين keng ko‘cha – شارع واسع kuchli muhabbat – حب شديد birinchi sinf – الصف الأول bahor havosi – طقس الربيع Mahmudning onasi – أم محمود Xadicha amma – العمة خديجة Andijon shahri –مدينة أنديجان viloyat markazi – مركزالولاية Aniqlanmish bilan birikish usuliga ko‘ra aniq-lovchilar moslashgan va moslashmagan bo‘ladi. Moslashgan aniqlovchilar – صِفَةٌ،وَصْفٌ sifat, sifatdosh, ko‘rsatish olmoshi, tartib son bilan ifodalanadi va aniqlanmish – مَوْصُوفٌ bilan jinsda, sonda, kelishikda va holatda moslashadi. Misollar: رُجُلٌ قَوِيٌّ– kuchli kishi; الرِّجَال ُالأقْوياءُ– kuchli kishilar; اِمْرَأَة دَاخِلَةٌ– kirayotgan ayol; فيِ الْغُرْفَةِ الثَّالِثَةِ– uchinchi xonada. Odamzoddan boshqa jonzot va predmetlarni bil-diruvchiismlarning ko‘pligi grammatik jihatdan birlik muannasga teng hisoblanadi. Shunga ko‘ra, bunday ismlar bilan moslashadigan so‘zlar birlik muannasda bo‘ladi. Misollar: 1) فيلٌ كبيرٌ– katta fil→فيلاَنِ كبيرَانِ– ikki katta fil →أَفيالٌكبيرةٌ– katta fillar; 2) ديكٌ جميلٌ– chiroyli xo‘roz → ديكان جميلان– ikki chiroyli xo‘roz → ديوكٌجميلةٌ– chiroyli xo‘rozlar; 3) يومٌ سعيدٌ– baxtli kun → يومان سعيدان– ikki baxtli kun→أيامٌسعيدةٌ– baxtli kunlar; 4) امتحان ٌصعبٌ– qiyin imtihon → امتحانان صعبان– ikki qiyin imtihon → امتحانات صعبة– qiyin imtihonlar. Kasb-kor, martaba-lavozim, qarindoshchilik kabi ma’nolarni anglatadigan otlar ham moslashgan aniqlovchi vazifasida ishlatilishi mumkin. Ular odatda biror kimsa yoki narsaning boshqa nomini bildiradi. Misollar: duradgor Ahmad – أحمد النجار mudir janoblari – السيد المدير Zaynab xonim – السيدة زينب Bunday aniqlovchilar «izohlovchi» deb ham ataladi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: Asosiy adabiyotlar Ibrohimov N., Yusupov T. Arab tili grammatikasi. 1-, 2-jildlar. –T., 1998, 2003. El-Said Badawi. al-Kitab al-asasi: A Basic Course for Teaching Arabic to Non-Native Speakers: 3 Volume. The American University in Cairo Press, 2009. Qo‘shimcha adabiyotlar Baranov X. Arabsko-russkiy slovar. –M., 1985. Xolidov B. Arab tili darsligi. –T.: O‘qituvchi, 2007. Abdujabborov A. Arab tili. –T., 2007. Talabov E. Arab tili. –T.: O‘qituvchi, 1993. Hasanov M., Abzalova M. Arab tili darslari. –T.: Nihol, 2010. Yüklə 28,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|