Majburiyatlarni hisobda aks ettirish masalalari

 
I.E. Mizikovskiy, M.O. Shavlukov, Ye.P. Polikarpova va 
L.R. Kozlovalar tomonidan yoritilgan. 
O.V. 
Plotnikova 
“majburiyat 
– 
bu 
o‘tgan 
davrdagi 
hodisalardan 
kelib 
chiqadigan 
kompaniyaning 
joriy 
qarzdorligi 
bo‘lib, 
uning 
uzilishi 
iqtisodiy 
nafni 
o‘zida 
mujassamlashtirgan 
kompaniya 
resurslarining 
chiqib 
ketishiga olib keladi” [4] deya ta’rif bergan bo‘lib, 
professor Ya.V. Sokolov va professor M.L. Pyatovlar – 
majburiyatlarni buxgalteriya hisobi predmeti sifatida tan olish bo‘yicha yangi g‘oyani ilgari surdilar: “
Majburiyat
– bu xo‘jalik faoliyati haqiqati bo‘lib, korxonaning qarzlarini aks ettiradi va buxgalteriya yozuvlari uchun asos 
bo‘luvchi ma’lumot hisoblanadi”
[5]
. 
Yuqoridagi fikrlardan anglashiladiki, O.V. Plotnikova majburiyatni holat deb ta’riflagan bo‘lsa, 
Ya.V. 
Sokolov va M.L. Pyatovlar 
majburiyatga 
qarzdorlikni aks ettiruvchi 
ma’lumot sifatida qaragan.
T.Yu. Drujilovskaya 
[6] 
buxgalteriya hisobi va hisobotida majburiyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
shakllantirishning o‘z mamlakatidagi zamonaviy muammolarini tadqiq qilib, buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi 
me’yoriy huquqiy hujjatlar va ilmiy adabiyotlarda “majburiyat” va “kreditorlik qarzlari” tushunchalarining 
qo‘llanilishini o‘rgangan. Uning fikriga ko‘ra Rossiya buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi me’yoriy huquqiy 
hujjatlarida “majburiyat” va “kreditorlik qarzlari” tushunchalari bo‘yicha aniq ta’riflar yo‘q va majburiyatlarni 
hisobga olish bo‘yicha olimlarning tadqiqotlari buxgalteriya hisobini isloh qilishning keyingi bosqichlarida muhim 
hissa qo‘shadi. Biz muallifning fikriga to‘liq qo‘shilamiz. 
Majburiyatlar umumiy jihatdan buxgalteriya balansida aktivlar manbai sifatida namoyon bo‘lsada, har biri 
turli xil iqtisodiy ma’noga, tarkibiy qismlarga va boshqa fundamental farqlovchi xususiyatlarga egadir. 
Hozirgi kunda baholangan majburiyatlarga noaniq bajarish muddatiga yoki noaniq qiymatga ega bo‘lgan 
majburiyat sifatida sezilarli darajada e’tibor qaratilib, baholangan majburiyatlar masalasi va uning tarkibi olimlar 
ishlarida bahsliligicha qolmoqda. Baholangan majburiyatlar – mavjud javobgarlik bo‘lganligi va javobgarlikni 
bajarish uchun o‘zida iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishining talab etilishi ehtimoli 

---

[330] 
mavjudligi sababli majburiyatlar sifatida tan olinadigan (ishonchli baholanishi mumkin deb hisoblangan) 
majburiyatlardir [7]. 
S.N. Tashnazarov
 
ta’kidlaganidek R. Hermanson baholanadigan majburiyatlarga faqat mahsulot kafolatlari 
bilan bog‘liq majburiyatlarni kiritsa, B.Nidlz esa bu guruhga to‘lanadigan daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i va ish 
ta’tillari bo‘yicha majburiyatlarni ham kiritadi [8].
D.V. Lugovskoy [9] ilmiy maqolasida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini shakllantiruvchi majburiyatlar 
turlarini ajratib ko‘rsatadi. Jumladan:
– 
baholanadigan huquqiy majburiyatlar
, ya’ni kelgusi ehtimoliy majburiyatlar bo‘lib, ular muayyan xodisalar bilan 
bog‘liq, bajarish muddati yoki davomiyligi aniq bo‘lgan va yuridik kuchga ega bo‘lgan majburiyatlar. Masalan, ish 
beruvchining aybi bilan xodim ishdan bo‘shatilganida to‘lanadigan to‘lovlar; 
– 
baholanadigan konklyudent (yakuniy nazarda tutilgan) - huquqiy majburiyatlar
, muntazamlik xususiyatidan kelib 
chiquvchi majburiyatlar. Bunga iste’molchi oldidagi kafolat majburiyatini misol qilish mumkin; 
– 
baholanadigan konklyudent majburiyatlar
, birinchi navbatda amaldagi me’yoriy hujjatlar va xo‘jalik 
shartnomalari emas balki tashkilot faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq majburiyatlar.
Muallif 
majburiyatlarning analitik hisobi yanada to‘g‘ri va aniq yuritilishi uchun ularni guruhlab, alohida xususiyatlari 
bo‘yicha tasniflashni taklif qiladi. Biz D.V. Lugovskoyning fikrlariga qo‘shilgan xolda, majburiyatlar hisobiga oid 
ma’lumotlar yanada ravshan va foydalanuvchiga tushunarli bo‘lishi uchun ularni quyidagicha sohalar bo‘yicha 
tasniflash lozim deb hisoblaymiz: 
– ishlab chiqarish sohasidagi majburiyatlar; 
– xizmat ko‘rsatish sohasidagi majburiyatlar; 
–
ishlarni bajarish sohasidagi majburiyatlar; 
–
moliya tizimi majburiyatlari; 
–
sug‘urta sohasi majburiyatlari;
–
ijara (lizing) munosabatlarida yuzaga keluvchi majburiyatlar; 
–
savdo sohasi bilan bog‘liq majburiyatlar. 
Chunki, har bir faoliyat sohasida xo‘jalik operatsiyalari natijasida tashkilotning 
o‘ziga xos xususiyatlari 
bilan bog‘liq majburiyatlar yuzaga keladi. Ular mohiyatan bir hil bo‘lsada hisob yuritishda o‘zgacha yondashuvni 
talab qiladi. Majburiyatlarning har bir turi bo‘yicha analitik hisob ma’lumotlari to‘g‘ri shakllantirilishi orqali 
yanada barqaror iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishish mumkin.
Majburiyatlar buxgalteriya hisobi va tahlili, auditi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar, ularni bevosita “xalqaro 
biznes tili” sifatida umumtan olingan buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirish masalalari mahalliy iqtisodchi 
olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qilgan va qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. Mazkur mavzu 
doirasida so‘nggi yillarda mamlakatimizda ko‘plab ilmiy maqolalar, monografiyalar va darsliklar chop qilindi. 
Bular jumlasiga A.J.Tuychiyev, S.Maxmudov, S.M.Tashnazarov, F.Sh.Ochilov, A. Kozimjonov va boshqalarning 
ishlarini kiritish mumkin [10] . 
Yuqorida qayd etilgan olimlarning ishlarida joriy va uzoq muddatli majburiyatlar, ularning tan olinish 
asoslari, tasniflanishi, tahlili va auditining metodologik masalalari tadqiq etilgan. A.J.Tuychiyev
majburiyatlar 
buxgalteriya hisobi va tahlilining nazariy metodologik muammolarini tadqiq qilgan bo‘lsa, S.Maxmudov 
aktsiyadorlik jamiyatlarida majburiyatlar hisobi va tahlilini takomillashtirish masalalarini o‘rgangan.
Majburiyatlar buxgalteriya hisobida hisob yuritishni osonlashtirish maqsadida qisqa (bir yil va undan kam 
davrda so‘ndiriladigan) va uzoq (bir yildan ortiq davrda so‘ndiriladigan) muddatliga ajratilgan.
Joriy (yoki qisqa muddatli) majburiyatlar so‘ndirilishi uchun joriy aktivlar sifatida 
tasniflanadigan resurslardan foydalaniladi yoki boshqa joriy majburiyatlar qabul qilinadi. 
Ularning deyarli barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ko‘p uchraydigan o‘ziga xos 

---

[331] 
turlari kreditorlik qarzi, olingan bo‘naklar va muddati kechiktirilgan daromadlar, davr 
xarajatlariga taalluqli hisoblab yozilgan majburiyatlar, dividendlar va to‘lovga oid foizlar, 
hisoblab yozilgan soliqlar, shartli majburiyatlar hamda boshqalar hisoblanadi.