Makroiqtisodiyot

10.4-jadval
Yagona soliq stavkasi 2007 yilda 13 % ga, 2012 yilda esa 5 % gacha
pasaytirildi. Bu chora tadbirlar iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish
imkonini berdi.
Agar davlat budjeti daromaadlarining YaIMdagi ulushi 2000 yilda
28,5 % bo‘lgan bo‘lsa 2005 yilda 22,5 % ni 201 8 yilda 19,4 % ni tashkil
etdi (10.4-jadval).
Bizga ma’lumki Yagona yo‘l jamg‘armasi, Maktab ta’limini
rivojlantirish jamg‘armas, Pensiya jamg‘armasi va Bandlilikka
ko‘maklashish jamg‘armasini o‘z ichiga olgan davlat nobudjet fondlariga
to‘lovlar ham soliq mazmuniga ega bo‘lib tovarlarlar va xizmatlar
tannarxiga, ularning sotilish bahosi ko‘tarilishiga, raqobatbardoshliligi
pasayishiga olib keladi, shuningdek korxonalar moliyaviy resurslari
qisqarishini keltirib chiqaradi. Nobudjet davlat jamg‘armalarini ham
qo‘shib hisoblanadigan jamlanma budjet daromadlarining YaIMdagi
70 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari
139
ulushi sifatida aniqlanadigan soliq yukining ham kamayishini
kuzatishimiz mumkin. 2001-2017 yillar davomida iqtisodiyotga umumiy
soliq yuki 40 foizdan 29 foizgacha pasaytirildi.
Iqtisodiyotga soliq yukining pasaytirilishi korxonalarning moliyaviy
resurslarining ko‘payishiga olib keldi. “ Bu o‘z navbatida
investitsiyalarnig ko‘payishi, korxonalarning aylanma mablag‘larini
to‘ldirish, ishchi va xizmatchilarning ish haqi va daromadlarini oshirish
uchun qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
2014 yilda yuridik shaxslar daromadiga solinadigan soliq stavkasi
8.5% dan 8%ga, kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona ijtimoiy
to’lov 25% dan 15%ga pasaytirildi.
Natijada iqtisodiyotga davlat budjeti daromadlari bo‘yicha
hisoblanadigan soliq yuki 20, 6 % gacha pasaydi.
Bu yillar davomida soliq yukining pasayishi soliq stavkalarining
kamaytirilishi bilan birga investorlar va tadbirkorlar uchun soliq
imtiyozlari ro‘yxatining kengaytirilishiorqali ro‘y berdi. Tahlil
qilinayotgan davrda to‘g‘ri soliqlarning YaIMdagi ulushi 7,5 % (2000 y)
dan 3,8 % (2018 y.) gacha pasaydi.
Mol-mulk solig‘i va resurs to‘lovlarining YaIMdagi va yalpi soliq
tushumlaridagi ulushi kamayib borganligini ta’kidlash lozim. Bu
soliqlarning YaIMdagi ulushi 2010 yilda 3,4 %ni, 2018 yilda 3,1 %ni
tashkil etdi.
To‘g‘ri soliqlar tarkibida, jismoniy shaxslarning daromadlaridan
olinadigan soliqlar ulushi muttasil o‘zgarib bormoqda (10.5-jadval). Agar
bu ko‘rsatkich 2000 –yilda 44,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilda
45.0 %ni, 2011 yilda 42,7 % ni, 2012 yilda 42,5 % ni, 2018 yilda esa
41,2 % ni tashkil etdi, ya’ni, to‘g‘ri soliqlar yalpi tushumida yuqori o‘rin
tutadi.
Yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavksining
kamayishi natijasida 2000-2017 yillarda u bo‘yicha tushumlarlarning
to‘g‘ri soliqlar tarkibidagi ulushi kamayishi kuzatildi va 12,8%ni tashkil
qildi.
Soliq shkalalari bo‘yicha soliq stavkalari kamayishiga qaramasdan
jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlarning ko‘payib
borayotganligi soliq bazasi, ya’ni aholi daromadlari ortib
borayotganligidan dalolat beradi. 2011-2017 yillarda ijtimoiy
infratuzilma solig‘i ulushining ortishi hisobiga jismoniy shaxslar
daromad solig‘inig to‘g‘ri soliqlar tushumidagi ulushi qisqardi.
To‘g‘ri soliqlar stavkalarining pasaytirilishiga qaramasdan soliq
bazasining kengayishi hisobiga bu soliqlar tushumining mutlaq miqdori
141
oshib borishi, to‘g‘ri soliqlardagi ulushi esa 2012-2017 yillarda deyarli
barqaror bo‘lib qolayotganligini ta’kidlash mumkin, xususan, 2017 yilda
budjet daromalari tarkibida to’g’ri soliqlarning ulushi 24,0 % ni tashkil
etdi. Bunday baqarorlik 2012-2017 yillarda yagona soliq to‘loviga ham
tegishlidir. Soliq to‘lovchilar soni ortishi, soliq bazasining kengayishi
yagona soliq stavkasinig pasayishiga qaramasdan uning mutlaq miqdori
ortib borishiga olib keldi.
Agar ushbu soliqlar tarkibini qarab chiqadigan bo‘lsak, qo‘shilgan
qiymat solig‘i bo‘yicha tushumlar egri soliqlar tarkibidagi ulushi bo‘yicha
birinchi o‘rinni egalladi. 2000 -yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i ulushi 47,3
foizni, 2004 yil 42,5% foizni, 2013 yilda 56,4% tashkil etgan bo‘lsa,
2018 yilda 67,5 % ni tashkil qildi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i ulushining bunday keskin ko‘tarilishi aksiz
solig‘i bo‘yicha tushumlar hajmining kamayishi bilan izohlanadi. 2013
72 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari
142
yilda aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning egri soliqlar tarkibidagi ulushi
2004 yildagi 48,2% o‘rniga 31 ,1%ga teng bo‘lishi, 2018 yilda esa 23,5 %
ga teng bo‘lishi kuzatildi. Ushbu pasayishning sababi respublika
hududida ishlab chiqarilgan alkogol mahsulotlariga aksiz solig‘ining
qat’iy belgilangan stavkasining o‘zgarmaganligi bilan bog‘liq. Boshqa
egri soliqlarning stavkalarida esa inflatsiya darajasi hisobga olinadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning yanada faollashuvi natijasida, bojxona
bojlarining egri soliqlardagi ulushi ortib borib 2000 yildagi 2 % o‘rniga
2005 yilda 4,7 % ga, 2016 yilda esa yana ko‘tarilib 8,2 % ga yetdi. Shu
davrda egri soliqlar tushumining umumiy hajmida jismoniy shaxslardan
undiriladigan yagona bojxona to‘lovi ulushi ortdi.
Avtomobil egalariga mulk egaligi uchun solinadigan soliqlar o‘rniga
joriy etilgan benzin iste’moli uchun jismoniy shaxslardan undiriladigan
soliqlarning egri soliqlar tushumidagi ulushi 2002 yilda 2,5 foizni tashkil
etgan bo‘lsa, ko‘payib borib 2005 yilda 4,4 foizga, 201 8 yilda 4,4 foizga
yetdi.
Soliq stavkalarini pasaytirish, iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish,
soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasini kuchaytirish borasida amalga
oshirilgan chora tadbirlar natijasida umumiy soliq yuki kamaygani holda,
budjet daolmadlari ortib bordi, ularning tarkibida ijobiy siljishlar ro‘y
berdi. Davlat budjetiga soliq tushumlarining ko‘payishi hukumatimiza
ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish, aholini ijtimoiy himoya
qilish borasidagi tadbirlarni amalga oshirishiga xizmat qildi.
3/ 14-BOB. IQTISODIY O‘SISHNING UMUMIY TAVSIFI VA