Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

 
Mumtoz to‘qnashuv
 
 Kvant to‘qnashuvi 
O‘zaro 
ta’sir 
B zarracha 
A zarracha 
B zarracha 
A zarracha 
A
B
A
?
B
?
 
A
?
B
?
 
Kvant to‘qnashuvidan keyin 
ham ikkita zarracha qoladi, lekin 
biz ularni farqlay olmaymiz. 

---

117 
Maks Plankning shaxs sifatidagi faoliyat ko„lami shunchaki kvant nazariyasi 
chegaralaridan ancha tashqariga chiqib ketadi: u termodinamika bo„yicha 
tengsiz olim, nisbiylik nazariyasining dolzarb masalalarini ilm-fan olamiga 
chuqur kirib kelishi yo„lida otashin kurashchi, fan falsafasi masalalarida hal 
qiluvchi so„zga ega bo„lgan tahbar-olim va ho kazo... 
Uning olamning fundamental tamoyillarni izlash bo„yicha olib borgan 
mukammal va murakkab izlanishlari – bizning Koinot haqidagi bilimlarimizni 
yanada boyituvchi va ilmlarimizni mustahkamlovchi yangi fizik 
konstantalarning kashf etilishiga olib keldi.
Maks Plankning beqiyos ilmiy merosi butun dunyoga dong„i ketgan va 
jahondagi barcha ilmiy muassasalar ichida nufuz jihatdan eng yetakchilardan 
bo„lmish «
Maks
Plank nomidagi ilmiy tadqiqotlar Jamiyati
» timsolida 
hamon barhayotdir.

---

118 
Maks Plank o„z nomi bilan ataluvchi fizik konstanta hamda, energiya kvanti 
nazariyasining ilm-fanga olib kirganligi tufayli, jahon tarixidagi eng buyuk olimlar 
qatoridan muqim o„rin egallaydi. Lekin uni ushbu olamshumul beqiyos ilmiy 
kashfiyot sari yetaklagan tadqiqot – qora jismning nurlanishi masalasi, olimning kasb 
faoliyati davomidagi to„qnash kelgan va jiddiy shug„ullangan masalalari ichidan 
bittasi edi xolos. U shuningdek termodinamika sohasida ham ko„plab ajoyib 
kashfiyotlarni amalga oshirgan hamda haqli ravishda zamonaviy termodinamikaning 
asoschilaridan biri sanaladi. Olimning maxsus nisbiylik nazariyasi g„oyalariga katta 
qiziqish bilan yondoshgani, nisbiylik nazariyasining taraqqiy etishida, hamda mazkur 
nazariyani rivojlantirish yo„lida o„zi rahbarlik qilayotgan ilmiy jamoatchilikning 
jipslashuvida qilgan jonbozliklaridan fan tarixi yaxshi xabardor. Uning qora jism 
nurlanishi masalalariga oida ishlarining eng muhim xulosalaridan biri – fizik 
kattaliklarning o„lchov birliklari sohasida o„ziga xos alohida bir tizim – «Tabiiy 
birliklar tizimi»ning shakllanishi bo„ldi. Bunday birliklar tizimi fanda shuningdek 
«Plank birliklari tizimi» deb ham yuritiladi. Maks Plank o„z nomi bilan ataluvchi 
ushbu birliklar tizimi va unga doir fizik o„lchov birliklarining bugungi kunga XXI-
arsga kelib nechog„lik katta ahamiyat kasb etishi haqida hayol ham qilmagan bo„lsa 
kerak. Agar biz Maks Plankni qora jism nurlanishi, termodinamika, nisbiylik 
nazariyasi va boshqa fizik yo„nalishlarga qo„shgan xissalarisiz tasavvur etadigan 
bo„lsak ham, aynan ushbu birgina jihat – u tomonidan «Tabiiy birliklar tizimi»ning 
ishlab chiqilishi, uni tarixda eng buyuk olimlar qatoridan joy egallashiga yetrali 
bo„lgan bo„lur edi...
 
1905 yilda, Eynshteynning o„sha ikkita mashhur maqolalari chop etilgan paytda, 
aynan ushbu maqolalarni chop etgan va butun olamga tanishtirgan nifuzli ilmiy nashr 
– «Fizika solnomalari» («
Annalen der Physik
») jurnalining rahbar-muharriri Maks 
Plank edi
1
. Maqolalardan birinchisi «Harakatdagi jismlar elektrodinamikasiga» deb 
nomlangan. Ikkinchisi esa «Jismning massasi o„zida mujassamlashgan energiyaga 
bog„liqmi?» degan sarlavha ostida nashr etilgan. Hajman ancha ixcham bo„lgan 
ushbu maqola bitta to„liq sahifa va kreyingi sahifaning yarminigina egallagan bo„lib, 
unda Eynshteynning o„sha mashhur