Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

E
=
mc
2
formulasi keltirib chiqariladi.
Eynshteynning singlisi Mayaning xotirlashicha, maqolalari nashrdan chiqishi 
hamonoq, Albert sabrsizlik bilan, fizik olimlarning unga nisbatan munosabat 
bildirishlarini kutgan. Lekin jurnalning keyingi sonlarida hech kim hech qanday izoh 
yoki shunchaki tanqidiy fikr ham bildirmadi. Ancha muddat otgandan so„nggina 
1
U Paul Drude bilan birgalikda teng kuchli bosh muharrir bo„lgan – 
tarjimon izohi
. 

---

119 
Albert Eynshteyn Berlindan maktub oldi. Xat muallifi bizning qahramonimiz Maks 
Plank edi. Plank yosh Eynshteynga yo„llagan ushbu maktubida, maqolalarida qayd 
etilgan ayrim masalalar yuzasidan aniqlik kiritishini iltimos qiladi. Bu xat Eynshteyn 
uchun nihoyatda yoqimli va olamshumul munosabat bo„lib tuyulgan. Zero uning 
ilmiy qarashlari nafaqat soyada qolib ketmagan ekan, balki, o„z davrining eng buyuk 
va yuksak iste‟dodli fizik olimlaridan biri bo„lmish, kimsan Maks Plankning shaxsan 
e‟tiboriga tushgan ekan! 
Nufuzli fizik olim Maks Plank hamda, yetishib chiqayotgan yosh iste‟dodli, 
bo„lajak daho fizik Albert Eynshteynlarning ilk yuzma-yuz uchrashuvi o„sha 1905 
yilning kuzida, Berlinda, fizika yo„nalishida tahsil oluvchi talabalarning kollokviumi 
paytida yuz berdi. XX asrning eng buyuk ikki fiziklarining bir umrlik, qalin, 
mustahkam va samimiy do„stligi shundan ibtido oldi. Aynan o„sha birinchi 
uchrashuvdayoq, ular Eynshteynning yangicha ilmiy g„oyalari bo„yicha ishlarini 
chuqur tafsilotlari ila muhokama qilib olsihdi hamda u bilan bog„liq dolzarb 
masalalarga e‟tibor qaratishdi. Eynshteyn ilgari surayotgan nazariyaning 
postulatlaridan biri nisbiylik tamoyili bo„lib, u nisbiy harakat qilayotgan ikki 
kuzatuvchi uchun, barcha fizik jarayonlar bir xilda kechishini ifodalar edi. Shu 
sababli Plank, Eynshteyn g„oyalarini muhokama qilish chog„ida «
Relativtheorie
» 
(«Nisbiy nazariya») atamasini qo„llay boshladi. Keyinroq, Maks Plank ma‟ruzalardan 
birida «
Relativitätstheorie
» («Nisbiylik nazariyasi») atamasini qo„llaydi. Pol Erenfest 
ham o„zining 1907 yilda nashr etilgan maqolalaridan birida aynan ushbu atamani 
qo„llaydi va shu tarzda Eynshteyn da‟vo qilayotgan ilmiy nazariya uchun «Nisbiylik 
nazariyasi» nomi mustahkam birikadi. Ko„rib turibmiki, XX asr fizikasi, ya'ni, 
mumtoz fizikadan keskin va yaqqol farq qiluvchi zamonaviy fizikaning ikkita eng 
muhim yo„nalishlarining atama nomi ham aynan Maks Plank tomonidan 
shakllantirilgan ekan. Birinchisi uning o„z «farzandi» – «kvant» tushunchasi bo„lsa, 
ikkinchisi – «Nisbiylik nazariyasi» bo„lib chiqmoqda.
Maks Plankning nisbiylik nazariyasiga bo„lgan qiziqishi, uning mutlaqlikni 
qidirishga bo„lgan intilishlari doirasiga kiradi. Uning tarjimai holida quyidagi 
jumlalarni o„qishimiz mumkin: 
«
Ushbu tarjimai holning muqaddimasida men urg„i berib o„tganimdek, men 
uchun eng qiziqarli va muhim vazifa – mutlaqlikni izlash bo„lgan. Balki bu 
mening nisbiylik nazariyasiga nisbatan bo„lgan qiziqishimga ziddek tuyilishi 
mumkin. Lekin bunday fikr prinspial yanglish fikr bo„lur edi. Zero nisbiylik 
o„zi yana mutlaqlik ham borligiga ishorat berib turibdi, chunki nisbiylik – 
unga nisbatan zid bo„lgan mutlaqlik mavjud bo„lganidagina ma‟no-mohiyat 
kasb etadi. Ko„p takrorlanadigan ibora, ya'ni, 
«
Barcha narsa nisbiydir
»
 
degan gap ham odamni yanglishtiradi. Chunki uning ma‟nosi yo„q. Shunday 
qilib, biz nisbiylik nazariyasi deb nomlayotgan tushunchaning zamirida aniq 

---

120 
bir mutlaqlikka ishora bor; zamon-makon uyg„unligining muayyan o„lchov 
birliklari xuddi shundaydir va oldimizda turgan o„sha qiziqarli va murakkab 
masala shundaki, biz o„sha narsani – nisbiylik uchun haqiqiy mohiyat baxsh 
etib turgan mutlaqlikni topishimiz zarur
». 
Bu so„zlar orqali Plank, Eynshteyn taklif etayotgan nisbiylik nazariyasining 
markazida qandaydir bir universial kosntanta, invariant, mutlaqlik mavjudligiga urg„u 
bermoqda. U – kuzatuvchilarning nisbiy harakatidan qat‟iy nazar barchasi uchun teng 
va bir xil qiymatga ega bo„luvchi fizik kattalik – yorug„lik telzigidir.