Maktabdagi tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyati

Tarbiya – inson shaxsi ma’naviy qiyofasini shakllantirishga qaratilgan say – harakatlar tizimidir.
Tarbiya vazifasi – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutilgan holda oʻqituvchining oʻquvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyaning qanday metodidan foydalanishga bogʻliq.
Tarbiya jarayoni – tarbiya jarayonining mohiyati va jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini asta-sekin koʻnikmaga aylantirib borish lozim.
Tarbiya maqsadi – talaba-yoshlarda milliy gʻoya va milliy mafkurani shakllantirishda ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari qoʻllaniladi.
Tarbiyaviy jarayon – rivojlanib borayotgan avlodning katta yoshdagilar tajribasini egallab borish jarayoni boʻlib, insonlarning rivojlanishini boshqarish hamda ularning shaxsiy hislatilari shakllanishiga zarur sharoitlar yaratib beradi.
Tarbiyaviy maqsad – fan asoslarini oʻzlashtirish orqali uning mazmunida yotgan gʻoyalar, dunyoqarashlar ta’sirida oʻzining shaxsiy sifatlarini, iymon-e’tiqodlarini shakllantirishni koʻzlashdir.
Tarbiyaviy munosabatlar – insonlar oʻrtasidagi doimiy munosabat (aloqalar) boʻlib, ular inson shaxsining rivojlantirishga, ya’ni, mustaqil ma’lumot, mustaqil ta’lim olish va oʻz – oʻzini tarbiyalashni shakllantirishga xizmat qiladi, shuningdek, bu boshqaruv jarayonida rahbarlar bilan xodimlar oʻrtasidagi munosabatlarda turli shakllarda namoyon boʻladi.
Tarbiyaviy soatlar – bilim yurti sharoitida darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy shakllaridandir. Tarbiyaviy ishlar ma’rifiy, yoʻnaltiruvchi, baholovchi singari uch asosiy qismlarga boʻlinadi.
Hozirgi davrida maktab va uydagi o‘quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo‘ymoqda. Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirish, g‘oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirish, yuksak axloqiy fazilatlarga ega qilish, mehnatiga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari muhim rol o‘ynaydi. Chunki, u bir sinf sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi.
Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarayotganda u yolg‘iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘kuvchilarda milliy dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini
rivojlantiradi. O‘quvchilarni darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi.
2. O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqiish va qobilyatini o‘stirish har bir o‘quvchining indivudial-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda har bir o‘kuvchining
sog‘ligini mustahkamlashga ham e’tibor beradi.
3. Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning yuqori darsda o‘zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o‘quvchining kundalik o‘zlashtirishida voqif bo‘lib turadi. Orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida, kechiktirmay yordam uyushtiradi.
4. Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi, ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, maktab miqiyosida uyushtirilayochtan muhim tadbirlarda o‘z sinfining faol qatnashishini ta’minlaydi.
5. Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, o‘quv kuni uzaytirilgan guruhlarining tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan yaqin aloqaga o‘rnatadi.
6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari o‘rtasida o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
7. Sinf rahbari o‘z sinfidagi turli hujjatlarini; sinf jurnali, o‘quvchilarning kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi.
Ko‘rinib turibdiki, vazifa keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir. Sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablardan farq qilmaydi. Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatdan andoza oladigan shaxs bo‘lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida rol o‘ynaydi.
Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g‘oyaviy ishonchiga va siyosiyligining darajasiga bog‘liq. Buning uchun sinf rahbari fan yangiliklarini muntazam, egallab borishi bilan o‘zining bilimini, ongini oshiradi.
Sinf rahbarining axloqiy obro‘si g‘oyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga ega bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘gkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko‘ngil qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz, muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shimcha ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.
Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, o‘z muomolasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o‘zi bolalarni tarbiyalamoqchi bo‘lgan g‘oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo‘lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko‘pchiligiga asogiy sabab, bolaning oldiga qo‘yilayotgan talablar tarbiyachi harakterida hamisha ham namoyon bo‘lavermasligidadir.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko‘rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqta u kommunikativ qobilyatga ega bo‘lishi, ro‘y berayotgan voqea va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog‘lab baholashgina emas, balki ro‘y berishni sababiga qarab hukm ham chiqarishni, ijod qilish qobilyatiga ega bo‘lishi kerak.; Sinf rahbari maktabdagi eng yetuk pedagog hisoblanib, u bajaradigan mehnatining o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo‘lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis shaxs bo‘lib, jamoatchilik asosida ishlaydp. Sinf rahbari pedagoglar, ota onalar va o‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirish, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazish va ayni vaqtda o‘zining o‘rnini aniq ta’minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularni fikrlash qobilyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirish yuqori bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur.
Ayrim maktablarda yuqori o‘zlashtirishga erishishga o‘quv, didaktik masala sifatida maktabda ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga bog‘liq bo‘ladi. O‘qish jarayonida bolalarda mehnatsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash bilimni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yordam beradi.
Maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasi to‘g‘ri va bevosita sinfda o‘zlashtirishni ko‘tarishga ta’sir etadi. Sinf rahbari o‘qituvchilar bilan hamkorlikda bolalarni o‘qishga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. O‘quvchilarning o‘qishlarini nazorat qiladi, darslarga kiradi, kuzatadi va o‘z sinfidagi o‘quvchilar bilan birgalikda sinfda o‘quv ishlarining sifatini oshirish chora-tadbirlarini belgilaydi. Yuqori sinflarda yuqori o‘zlashtirish uchun ko‘rish susaymaydi, aksincha u yana ko‘proq ahamiyat kasb etib boradi.
1. O‘quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo‘lishi bolaning o‘qishga bo‘lgan intilishiga qiziqishiga ularning harakatchangligiga, diqaqatiga faoliyatiga tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog‘liqdir. Bunday sifatlarni o‘quvchilarda shakllantirishni ularga o‘quv mehnatining ijodiy ahamiyati tushuntirish va o‘quv mashg‘ulotlariga mas’uliyat bilan yondashish o‘quvchilardan talab etish sinf rahbarining faoliyatiga muhim o‘rin egallaydi. Sinf rahbari ular oldida o‘qish bolalarini ochib berishga ijtimoiy foydali mehnat bilan bog‘lanish o‘qish bilan hayot o‘rtasidagi mehnat faoliyati o‘rtasidagi aloqali ko‘rsatish, vatanni himoya qilish hissini tarbiyalash orqali erishiladi.
2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg‘otish.
Bola bilimga qiziqmay turib, o‘qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o‘qiy olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o‘zlashtirilgan fanlariga nisbatan bolaning qiziqishini uyg‘otish kerak. Boladagi o‘qish, mehnatga nisbatan havas va qiziqish o‘qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim faoliyatini oshirishga qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi.
3. O‘quv mehnati madaniyatini oshirish.
O‘zlashtirishning past bo‘lishi aksariyat, o‘quv mehnatini sistemali va rejali olib borish iqtidorli bolalarda shakllanadigan kelib chiqadi.
Sinf rahbarining va o‘qituvchining asosiy vazifasi har bir o‘quvchining fikrlashga o‘rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda o‘qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o‘qish va kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda rioya qilishni olgan bilimlarini, amalda qo‘llash kabi bilim olish uchun zarur bo‘lgan sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O‘quvchilarning aqliy va jismoniy taraqqiy etishga madaniyatli bo‘lib harakat qilish va hamisha bu haqda gamxo‘rlik qilish lozim.
4. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o‘rgatish.
O‘quv mehnati bilan dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, tashkiliy ravishda uy vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O‘quvchilar rejimga itoat etishlarini o‘qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib borishlari kerak. Shu yul bilan ularni muvaffaqiyatli o‘qishga, o‘quv mehnatida saramjonlikka o‘rgatish mumkin.
5. O‘qish jarayonida o‘rtoqlariga yordam berishni uyushtirish.
O‘rtoqlariga o‘zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, ikki yillikni va maktabni tashlab ketish hollarining oldini olishga yordam beradi. Shu bilan birga sinfda o‘rtoqlik do‘stlik va bir jamoa bo‘lib shakllanishiga olib keladi.
6. Sinf o‘quvchilari bilan alohida bo‘lishi va yaxshi
hamkorlik.
Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o‘zi emas, balki shu sinflarda dars beruvchi boshqa o‘quvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O‘quv ishlarida sinf rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o‘qituvchilarning bir yoqadan bosh chiqarib ishlashi, o‘quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va o‘quvchilarning bir-biriga o‘zaro yordamlari ta’lim-tarbiya sifatini oshiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

«O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori» – Toshkent: Sharq, 1997-65 b.

Karimov I.A. «O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat». Toshkent: O‘zbekiston 1992-62 b.
Karimov I.A. «Yangi uyni qurmay turib, eskisii buzmang» – Toshkent: O‘zbekiston 1993. – 24 b.
Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot-pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2000.
www.ziyonet.uz