“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

 
14.3. EV TƏSƏRRÜFATLARININ BÜDCƏSİNİN GƏLİRLƏRİ 
  
Ev  təsərrüfatının  maliyyəsi  -  pul  vəsaitləri  fondlarının  yaradılması  və  istifadəsi,  ev 
təsərrüfatı və onun ayrı-ayrı iştirakçılarının öz sosial-iqtisadi fəaliyyəti prosesində yarandığı 
pul münasibətlərinin məcmusudur.   
Ev təsərrüfatının büdcəsi. Ev təsərrüfatının maliyyə resursları onun büdcəsini formalaşdırır. 
Özünün  maddi  məzmununa  görə  ev  təsərrüfatının  büdcəsi-ev  təsərrüfatının  pul  vəsaitləri 
fondlarının yaradılması və istifadəsi formasıdır. O, ev təsərrüfatı üzvlərinin məcmu gəlirlərini və 
onların şəxsi tələbatlarını ödəyən xərcləri birləşdirir. Tələbatın genişləndirilməsi ilə əlaqədar ailə 
büdcəsinin vəsaiti daima çatışmır. Büdcə vəsaitinin çatışmamazlığı, ev təsərrüfatı iştirakçılarını 
əsas iş yerlərində iş qüvvəsini satmaqdan və əmək müqaviləsi üzrə əmək haqqı almaqdan əlavə, 

---

155 
 
 
 
şəxsi  həyətyanı  sahəsi  aparmağa,  fərdi  əmək  sahibkarlıq  fəaliyyəti  həyata  keçirməyə,  özünün 
əlavə  daşınmaz  əmlakı  və  uzunmüddətli  istifadə  edilən  predmetləri  icarəyə  vermək,  qiymətli 
kağızlar  almaq  və  reallaşdırmaqla  məşğul  olmağa  məcbur  edir.  Büdcə  çərçivəsində  aşağıdakı 
fərdi pul fondları formalaşır: 
- ayrı-ayrı ailə üzvləri üçün nəzərdə tutulmuş və müxtəlif malların alınmasına, istirahətə, 
təhsilə, tibbi xidmət və s. istifadə olunan fərdi fondlar;  
- ümumi istifadə məqsədilə əmtəələrin alınması üçün birgə fondlar;  
- gələcək kapital xərcləri üçün (ev, mənzil, torpaq sahəsi, nəqliyyat vasitəsi  
almağa  və  habelə  kommersiya  fəaliyyəti  üçün  ilkin  kapitalın  formalaşmasına)  istifadə 
edilən yığım və təminata (ehtiyat fondu).   
Yığım  fondunun  yaradılmasına  tələbat  nəinki  böyük  vəsait  tələb  edən,  uzun  müddətə 
istifadə  edilən  əmtəələrin  alınması,  istirahət,  bahalı  tibbi  xidməti  və  habelə  qocaldıqda 
ləyaqətli  həyatı  təmin  etmək  üçün  zərurətdən  irəli  gəlir.  Ailə  büdcəsinin  gəliri  ev 
təsərrüfatının istehlak həcmini müəyyən edir: miqdarı ildən-ilə dəyişməyən sabit gəlir onun 
istehlak  xərclərində  ciddi  kənarlaşmalara  səbəb  olmur.  Eyni  zamanda  müvəqqəti  gəlir 
ölkənin ümumi tədiyə qabiliyyətli tələbinə ciddi təsir göstərə bilər. Onun ayrı-ayrı dövrlərdə 
artımı əmtəə və xidmətlərə əlavə tələbat yaradaraq, bazarda vəziyyəti mürəkkəbləşdirə bilər.  
Dövlət  ev  təsərrüfatı  büdcəsinin  həcminə  əsaslı  təsir  göstərir.  Bu  təsir  aşağıdakılar 
vasitəsilə həyata keçirilir:   
 -vergi  sistemi  vasitəsilə  -  ev  təsərrüfatı  vergi  və  rüsumlar  ödəyir  və  digər  məcburi 
ayırmalar edir;   
- dövlət sektorunda işçilərin əməyinin ödənilməsi vasitəsilə;   
- müxtəlif  ictimai  nemət  və  xidmətlərin  verilməsi  vasitəsilə;    -dövlət  qiymətqoyma 
vasitəsilə.   
Məhdud büdcə şəraitində ev təsərrüfatı üzvləri qarşısında daim vəsaitlərin pul fondları, 
gəlirlər  və  xərclər  arasında  bölgüsü  problemi  yaranır.  Buradan  da  hər  bir  ailə  üçün  gəlir 
mənbəyinə  əsaslanmaqla  büdcəni  planlaşdırmaq  zərurəti  meydana  çıxır.  Cari  (aylıq)  və 
perspektiv  (illik)  büdcə  fərqləndirilir.  Büdcənin  gəlir  hissəsi  müəyyən  edilərkən  bütün 
mümkün daxilolmalar nəzərə alınır. Lakin bir qayda olaraq borc alınmış vəsait ondan çıxılır.   
Xərclərdə cari və əsaslı xərclər nəzərdə tutulur. Planlaşdırmada əsas məsələlərdən biri 
ildən  ilə  keçən  mütləq  maliyyə  ehtiyatını  müəyyən  etməkdir.  Büdcə  icra  edilərkən  ev 
təsərrüfatı  üzvləri  öz  gəlirlərini  və  onların  büdcədə  nəzərdə  tutulmuş  istiqamətlərə  istifadə 
edilməsinə ciddi nəzarət edir ki, mənfi saldonun əmələ gəlməsinə imkan verilməsin. Əgər ev 
təsərrüfatı büdcəsinin gəlirləri xərclərdən cox olarsa, artıq ehtiyata yönəldilir.   
Ev təsərrüfatının gəlirləri - istehsal prosesində yaradılmış və təsərrüfat üzvlərinin maddi 
və  mənəvi  tələbatlarının  ödənilməsi  üçün  müəyyən  edilmiş  milli  gəlirin  bir  hissəsidir.  Bu 
gəlirlər  əmək  məsrəflərini,  yəni  istehsal  prosesində  insanların  sərf  etdikləri  bütün  fiziki  və 
zehni  qabiliyyətlərini  ödəməlidir.  Lakin  müasir  cəmiyyətdə  milli  gəlirin  qeyri-bərabər 
bölüşdürülməsinə  görə  ev  təsərrüfatının  ayrı-ayrı  kateqoriyalarında  resurslar  iş  qüvvəsini 
tələb  olunan  səviyyədə  saxlamaq  üçün  kifayət  etmir.  Ona  görə  də  dövlət  büdcə  və 

---

156 
 
 
 
büdcədənkənar fondlar, sahibkar isə mənfəət hesabına ev təsərrüfatının vəsaitini tamamlayır. 
Ev təsərrüfatının təminatlılığı göstəricilərindən biri ümumi gəlirdir. Ev təsərrüfatının ümumi 
gəliri - məcmu gəlirdir ki, bu da özünə daxil edir:  
pul  gəlirlərini,  ərzaq  məhsullarının  natural  daxilolmalarının  dəyərini,  dövlət  və 
sahibkarın  natural  ifadədə  verdikləri  güzəştlər,  dotasiya  və  hədiyyələr  (yığılmış  əmanətlər 
nəzərə alınmadan).   
Natural  gəlirlər  -  yardımçı  təsərrüfatlarda  istehsal  edilmiş  məhsulların  dəyəri,  öz 
istehlakçıları üçün yerinə yetirilmiş xidmətin dəyəri və habelə işverən- lərdən və dövlətdən 
əmtəə-material qiymətlilərlə mükafatlandırılma qaydasında alınmış dəyərlər formasında çıxış 
edir. Azərbaycanda natural gəlirləri nəinki kənd əhalisi həm də şəhər əhalisi əldə edirlər ki, 
bu da bütövlükdə əhalinin maddi cəhətdən nisbətən aşağı səviyyədə təminathğmı sübut edir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, yardımçı təsərrüfatlarda öz istehlakçıları üçün məhsul istehsalı və 
xidmət  göstərilməsi  istehsal  prosesinin  aşağı  səviyyədə  mexanikləşdirilməsi  üzündən  xeyli 
əmək  məsrəfliliyi  ilə  xarakterizə  edilir  və  natural  formada  daxilolmalar  mövcud imkanlara 
nisbətən  müqayisədə  olduca  aşağıdır.  Ev  təsərrüfatı  gəlirlərinin  strukturuna  bir  sıra  amillər 
təsir göstərir (sosial tərkib, say tərkibi, yaşayış yeri - şəhər və ya kənd və s.). Belə ki, elə ev 
təsərrüfatları vardır ki, əməyin ödənilməsi pul gəlirlərinin 100%-ni təşkil edir, məsələn elə ev 
təsərrüfatları  vardır  ki,  pul  gəlirləri  yalnız  dövlət  sosial  transfertlər  hesabına  formalaşır, 
məsələn azyaşlı nəvəsini tərbiyə edən təqaüdçü - ər və arvad.   
Pul  gəlirləri  ev  təsərrüfatında  əsas  gəlir  mənbəyidir.  Pul  gəlirləri  aşağıdakı  mənbələr 
hesabına formalaşır:   
1)  muzdla  tutulduğu  zaman  əmək  müqaviləsini  yerinə  yetirdikdə  ev  təsərrüfatı 
üzvlərinin əldə etdikləri əməyin ödənilməsi və habelə mükafat, əmək haqqına daimi əlavələr, 
işverənlər  tərəfindən  sosial-mədəni  məqsədlərə  ödənişlər:  müavinət,  nəqliyyat  xərclərinin, 
göndərişlərin və s. ödənilməsi;   
2)  mənfəət,  dividendlər,  qiymətli  kağızlar  və  əmanətlər  üzrə  faizlər,  icarə  haqqı  və  s. 
formada sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər;   
3)  dövlət  sosial  ödəmələri  (transfertlər)  -  pensiya,  müavinət,  büdcədən  və 
büdcədənkənar sosial fondlardan ödənişlər;   
4)  sair daxilolmalar (sığorta ödənişləri, əmlakın satışından gəlirlər və s.).   
Son  illər  özəl  sektorun  və  sahibkarlığın  inkişaf  etdirilməsi  sahəsində  görülmüş  ardıcıl 
işlər nəticəsində əhalinin gəlirlərinin strukturunda sahibkarlıq fəaliyyətindən daxil olmaların 
xüsusi çəkisi artmışdır.   
Pul  gəlirləri  nominal  və  real  gəlirlər  kimi təsnifləşdirilir.  Nominal  gəlirlər  -  pul  vahidində 
(manatla)  müəyyən  dövr  ərzində  nominal  (banknotlarm  üstündə  göstərilən  dəyər)  dəyər  üzrə 
gəlirdir. Onlar ev təsərrüfatının istehlakı və əmanətlərinin mümkün səviyyəsini əks etdirir.  
 Real gəlirlər - istehlak qiymətləri indeksinə korrektə edilmiş cari dövrün pul gəlirləridir. 
Onlar nominal gəlirlərə faktiki olaraq əldə ediləcək əmtəə və xidmətlərin miqdarını göstərir. 
Ev  təsərrüfatı  üçün  gəlirlər  ailənin  həqiqi  həyat  səviyyəsini  və  rifahını  əks  etdirir,  onlar 
insanın maddi və mənəvi tələbatının ödənilməsini təmin edir.   
 
 

---

157