“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

Muxtar  respublika  vergiləri  dedikdə,  Vergi  Məcəlləsinə  müvafiq  olaraq  Naxçıvan 
MR-nın  qanunları ilə  müəyyən  edilən  və  onun  ərazisində  ödənilən  vergilər  nəzərdə  tutulur. 
Bütün dövlət vergiləri muxtar respublika vergilərinə aiddir.  
Bələdiyyə  vergiləri  dedikdə,Vergi  Məcəlləsi  və  müvafiq  qanunla  müəyyən  edilən, 
bələdiyyələrin qərarlarına əsasən tətbiq olunan və bələdiyyələrin ərazisində ödənilən vergilər 
nəzərdə  tutulur.  Bələdiyyələr  tərəfindən  tətbiq  edilən  digər  məcburi  ödənişlər  müvafiq 
qanunla müəyyən edilir.  
Yerli vergilər aşağıdakılardan ibarətdir:  
• fiziki şəxslərin torpaq vergisi;  
• fiziki şəxslərin əmlak vergisi;  
• yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi;  
• bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatların mənfəət vergisi.  
  Bələdiyyələr  öz  ərazisində  vergitutmanın  aşağıdakı  elementlərini  müəyyən  edirlər: 
vergilər  üzrə  güzəştləri  və  vergi  qanunvericiliyi  ilə  müəyyən  edilən  hədlərdə  vergi 
dərəcələrini. Vergitutmanın digər məsələləri Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir.  
  Muxtar Respublika və yerli vergilər vergitutmanın dövlətin vergi sisteminin əsasları 
haqqındakı qanunun müəyyən etdiyi ümumi prinsiplərə uyğun olaraq yerli qanunverici icra 
hakimiyyəti orqanları tərəfindən müəyyən edilir.  
Dövlət, muxtar respublika və yerli vergilər bu vergilərin ödəyiciləri tərəfindən ödənilir. 
Bu  vergilər  müvafiq  olaraq  dövlət,  muxtar  respublika  və  bələdiyyə  büdcəsinə 
(büdcədənkənar fondlara) köçürülür və onların əsas gəlir mənbəyini təşkil edir.  

---

63 
 
 
 
 6.4.DÖVLƏT BÜDCƏSİ XƏRCLƏRİNİN TƏİKİLİ VƏ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ  
  
Dövlət  xərcləri,  dövlət  orqanlarının  sosial  ehtiyacları  təmin  etmək  və  ya  iqtisadi  və 
sosial  həyata  müdaxilə  etmək  məqsədilə  müəyyən  üsullardan  istifadə  edərək  həyata 
keçirdikləri pul xərcləridir.  
Dövlət  büdcəsi  xərclərinin  düzgün  planlaşdırılması  bu  xərclərin  səmərəli  təsnifatı 
sistemi  ilə  sıx  əlaqədardır.  Dövlət  xərclərinin  təsnifləşdirilməsi  eyni  xüsusiyyətli  dövlət 
xərclərinin məbləğindən asılı olmayaraq onların qruplara və ya siniflərə ayrılması deməkdir. 
Müasir iqtisadi inkişaf səviyyəsində dövlət xərclərinin tərkibi çox müxtəlif və genişdir.   
Dövlət  xərclərinin  təsnifləşdirilməsi  xərc  proqramlarının  daha  mükəmməl  şəkildə 
hazırlanmasına,  xərc  proqramları  ilə  büdcə  arasında  uyğunluğun  daha  yaxşı  təmin 
olunmasına imkan verir. Ona görə də dövlət xərclərinin təsnifləşdirilməsi dövlət xərclərinin 
dəqiq iqtisadi təhlilinin həyata keçirilməsi baxımından da gərəkli və əhəmiyyətlidir. Dövlət 
xərclərinin  təsnifləşdirilməsinin  iki  geniş  yayılmış  forması  vardır.  Bunlar  idarəetmə 
əlamətinə görə və iqtisadi mahiyyətə görə təsnifləşdirilməlidir.  
İdarəetmə əlamətlərinə görə təsnifləşdirilmə dövlətin icra orqanları, onların ifadə etdiyi 
funksiyalar və hüquqi tənzimləmələrdən ibarət olan təsnifləşdirilmədir.  
Dövlət  büdcəsindən  ayrılan  ödənişlər,  dövlət  xidmətlərini  həyata  keçirən  müxtəlif 
qurumlar arasında idarəetmə təsnifləşdirməsinə uyğun olaraq bölüşdürülür. Bu təsnifləşdirmə 
dövlətin  xərclərini  həyata  keçirən  orqanlar  arasındakı  təsnifləşdirmə  olduğundan  buna  çox 
vaxt  xərclərin  idarəetmə  orqanları  arası  təsnifləşdirmə  də  deyilir.  Bu  orqanlara  bütün 
nazirliklər  və  ali  dövlət  orqanları  daxildir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  bu  təsnifləşdirmə  hər  bir 
ölkədə  müxtəlif  cür  həyata  keçirilə  bilər.  Bu  zaman  bir  qayda  olaraq  ümumi  idarəetmə, 
hüquq və daxili  təhlükəsizlik xidmətləri, müdafiə, beynəlxalq əlaqələr üzrə xidmətlər, milli 
müdafiə  xidmətləri,  iqtisadi  xidmətlər,  sosial  xidmətlər  üzrə  xərclər  bu  qruplar  arasında 
bölüşdürülür.  
İqtisadi  mahiyyətə  görə  təsnifləşdirilmə.  Ümumiyyətlə,  dövlət  xərclərinin 
təsnifləşdirilməsində  qarşıya  qoyulan  məqsəd  məlumdur.  Bu  zaman  bu  təsnifləş-dirmələr 
həyata keçirilən xərclərin məbləğlərinin bərabər tərkibi haqqında da lazımi məlumatları əks 
etdirməlidir.  Çünki  dövlət  xərclərinin  tərkibi  bəzən  bu  xərclərin  məbləğindən  daha  çox 
əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət xərclərinin iqrtisadi təhlilinin həyata keçirilməsi zamanı tərkib 
məsələsi  həcm  məsələsinə  nisbətən  daha  çox  əhəmiyyətə  malik  olur.  Iqtisadiyyatın  müasir 
inkişaf  səviyyəsində  dövlət  xərclərinin  artması,  digər  tərəfdən  isə  müxtəlifləşməsi  dövlət 
xərclərinin  təsnifləşdirilməsini  bir  qədər  mürəkkəbləşdirmişdir.  Buna  görə  də,  dövlət 
xərclərini,  xüsusiyyətlərinə,  keyfiyyətlərinə,  iqtisadi  və  sosial  həyat  sahələrində  meydana 
gətirdikləri  təsirlərə  uyğun  olaraq  iqtisadi  baxımdan  qruplar  formasında  toplamaq  və 
təsnifləşdirmək  mümkündür.  Eyni  zamanda  dövlət  xərcləri  təsnifləşdirilərkən  bu  xərclərin 
iqtisadi və sosial həyat sahələrində meydana gətirə biləcəyi təsirlər tam aydın hiss olunacaq 
səviyyədə olmalıdır. Dövlət xərcləri təsnifləşdirilərkən vacib olan başqa bir xüsusiyyət isə bu 
təsnifləşdirilmənin,  xərclərin  həyata  keçirildiyi  anda  iqtisadi  və  sosial  həyatda  meydana 
gətirdikləri  təsirlər  nəzərə  alınmasından  ibarətdir.  Yəni  real  vəziyyətdən  çıxış  edərək 

---

64 
 
 
 
sinifləndirmə həyata keçirilməlidir. Planların bütün il ərzində öz sabitliyini saxlaya bilməsi 
əsas amil sayılır.  
Dövlət  büdcəsinin  xərclərinin  iqtisadi  təsnifatı  özü  də  bir  neçə  qruplar    üzrə  həyata 
keçirilir.  Bu  qruplardan  birincisi  xərclənmə  metodlarına  görə  qruplaşmadır.  Xərclənməsi 
metodlarına görə büdcə xərcləri adi xərclərə və fövqəladə xərclərə bölünür. Dövlətin normal 
fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  və  əvvəldən  planlaşdırılması  mümkün  olan  xərclər  adi  xərclərdir. 
Amma  onunla  bərabər  dövlət  büdcə  ili  ərzində  əvvəlcədən  nəzərdə  tutulmayan  hadisələrlə 
qarşılaşır.  Məsələn,  müharibələr,  müharibədən  sonrakı  bərpa  fəaliyyətləri,  təbii  fəlakətlər, 
inflyasiya,  bədbəxt  hadisələr  bu  qəbildəndir.  Bu  hadisələrin  qarşısının  alınması  üçün 
hökümət fövqəladə xərclər həyata keçirməlidir. Bu xərclər adətən büdcənin tərkibində ehtiyat 
fondları hesabına ödənilir. Azərbaycanda belə ehtiyat fondu 5%-ə qədərdir.  
Iqtisadi təsnifləşmədə  xərclərin  digər  qruplaşması  onların  hansı  məqsədə  yönəldilməsi 
ilə  əlaqədardır.  Bu  əlamətə  görə  büdcə  xərcləri  cari  xərclərə  və  investisiya  xərclərinə 
bölünür.  Cari  xərclər  hökümətin  sosial  və  müdafiə  funksiyalarının  həyata  keçirilməsi  ilə 
əlaqədar olan məsrəflərdir. Bura sosialmədəni tədbirlər, müdafiə, idarəetmə və digər istehlak 
xarakterli xərclər daxildir. Investisiya xərcləri isə bilavasitə kapital qoyuluşlarına yönəldilən 
xərclərdir.  Bu  xərclər  respublika  büdcəsində  ayrıca  planlaşdırılır  və  hər  il  də  hökümətin 
təsdiq etdiyi titul siyahılarına görə həyata keçirilir.  
Iqtisadi  təsnifata  görə  büdcə  xərcləri  həmçinin  beynəlxalq,  milli  və  regional  xərclərə 
ayrılır. Beynəlxalq  xarakterli xərclərə ölkənin beynəlxalq təşkilatlar qarşısında ödənişlərinin 
ödənilməsi,  beynəlxalq  kreditləri  və  onların  faizlərinin  qaytarılması  və  s.  xərclər  daxildir. 
Milli  xərclər  ölkənin  bütövlükdə  inkişafı  ilə  əlaqədar  xərclərdir.  Regional  xərclər  regional 
maliyyənin  əsasını  təşkil  edir  və  regional  idarə  xərclərindən,  regional  proqramların 
maliyyələşdirilməsi xərclərindən və s. ibarətdir.  
Nəhayət,  iqtisadi  təsnifləşmədə  ən  mühüm  və  beynəlxalq  praktikada  geniş  yayılmış 
qruplaşma büdcə xərclərinin real və transfer xərclərinə ayrılmasıdır.