Mamleketlik universiteti jumanov m. A

baqlaw
ham 
tajiriybege
tiykarlangan halda 
I
n
nlip 
baradi. Metod yamasa stil sozi grekshe «qalegen zatqa jol» 
tkjycn manisti anlatadi. Uyrenilip atirgan obyektti tuwn 
*Awlclcndiriw, tek gana ogan duris jantasganda, tuwri stil 
IttlMnnganda gana boliwi mumkin. Uluwma, stildi qarangida joldi 
Jiiqlirlip 
turiwshi shiraga uqsatadi.
Dala usili boymsha tur wakilleri payda etetugm har-tiirli 
lilken-kishi tiri organizmler toparlan tabiyiy sharayatta uyreniledi. 
Humlay halda floristika, sistematika, geobotanika, fiziologiya 
Hiynqli biologiyaliq ham de biologiyaliq emes panlerdiri usillan da 
ксЛ qollamladi ham tiri organizmlerdin osiw, rawajlaniw, 
kobeyiw, ozgerip turiw proeessleri amqlaniwi menen olardin bir- 
birine 
ham de 
ortahqqa 
qatnaslan 
uyreniledi. 
Almgan 
malcriallardx ekologiyaliq analizlew tiykarmda tiri organizmlerdin 
Jnsaw jagdaylarma tiyisli turli ekologiyaliq mzamlar amqlanadi.
Dala usili tiri organizmge yaki populyaciyalarga olardm iri 
biologiyaliq birliklerge abiotikaliq faktorlardiri kompleks halda 
liisir etiwi, onm natiyjesinde malim onndagi organizmlerde jiiz 
hcretugin ozgerisler amqlanadi.
Tabiyiy landshaftlar ishindegi ulken-kishi biologiyaliq 
birliklerge say maghwmatlardi bir-birine salistirip iiyreniwde dala 
tisillarmm waziypalan:
1. Landshaftlar ishinde tiykargi biologiyaliq birliklerdi 
upratiw ham olar arasmdagi baylamslardi liyreniw.
2. Har-bir biologiyaliq birlikler ishindegi turler quramm, 
mugdann, olar payda etetugm mikro ortahqt, topiraq har- 
(
i
'
ii
liligin, topiraq payda etiwshi jimslar 
ham sol jerdin 
gidrologiyaliq jagda)an amqlaw.
3. Bir-birine sipat tarepinen uqsamaytugm, tenlesetugm 
biologiyaliq toparlardi jamlew, olar ishindegi tiirlerdin bir-biri 
h.'im olar jasap turgan jerdin topiragi, hawasi ham tabiyattm tiirli 
lansiz elementleri menen qatnasm liyreniw.
19

---

4. Tiykargi, tilken ham kishi biologiyaliq birliklerdi mugdan 
ham sipati jagman bahalawda, jer-haw a ortahqtagi populyaciya, 
biocenozdin qalmligi, mikroortaliq (temperatura, lgalliq, jaqtiliq 
S 0 2, O
2
), topiraq temperaturasi, igalhgi, aziqliq zatlar mugdan, 
suw sharayatinda bolsa suwdih terenligi, timqligi, temperatura, 
S 0 2, O
2
mugdan, duzlar qurami ham biogen elementlerdin 
qurami amqlanadi.
5. Biologiyaliq birlikler ishindegi turaqli hareketlerdin sirtqi 
ortaliq tasirinde ozgeriwin, yagmy: 1) fotosintez processi 
tezletiwdin jaqtiliq ham temperaturaga baylamslihgm; 2) lgalliq 
jardeminde biogen ham mineral zatlardm osimlik denesine otiwin; 
3 ) osimlik jewshi haywanlar tarepinen osimliklerdi ozlestiriw 
tezligi, osimlikler qalmligi, massasmm mugdan ham sipatm ham 
de haywanlar populyaciyasiniri jagdayin, ortahqtagi ekologiyahq 
faktorlardm tasirin, topiraqtin turi, igalhgi, onm puwlaniw siyaqli 
mashqalalarin uyrenedi.
6. Har-turli biologiyaliq komplekslerdi mawsimler, jillar ham 
kop jillar dawammda ozgerisin liyreniw tiykarinda, ekosistemamn 
turaqli hareket mzami basqa ekosistemalarga salistirganda islep 
shiganw siyaqli mashqalalar dala usilinm tiykann quraydi.
Ilimiy jum is dala usili boymsha alip banlganda osimlilderdin 
geobotanikaliq kartasman, topiraq turlerin korsetitwshi topiraq 
kartasman, landshaftlar tusirilgen kartadan, darya ham kol boylan 
kesilisiwin korsetiwshi kompleks ekologiyahq izertlew jum islan 
alip banw jolga qoyildi.
Tabiyiy bayliqlar ishindegi tiri organizmlerdi har tarepleme 
kompleks uyreniw 1950-60-jillarda kozge koringen alimlardan 
Govard Odum, V.N. Sukachev, K.Zokirov, A. Muzaffarov, I.I. 
Granitov ham olardin shakirtleri menen baylamsh. Ken kolemde 
ekologiyahq jum is alip banw xaliq araliq dasturde de oz korinisin 
tapqan.
Daladagi 
baqlawlar 
bizge 
organizm 
yamasa 
populiyaciyalarga amq bir faktorlar toplammm tasir natiyjelerin 
aniqlawga imkan jaratadi, amq bir jagdayda turlerdin rawajlamwi 
ham tirishilik iskerligi haqqinda uluwma tusinik beredi. Baqlawlar 
ortaliqtm qaysi bir fakton turlerdin, populyaciya ham toparlardm 
tirishilik iskerligi xarakterin aniqlaydi degen sawalga toliq juwap
20

---

here nlmaydi. Bul sorawga tek gana tabiyatta bolatugin 
mftnrtsibetlerdih sebebin aniqlaw imkaniyatma iye bolgan 
lAjlriybc juwap beriwi mumkin. Laboratoriya sharayatmdagi 
lAjtriybelerde alingan natiyjeler albette tabiyatta tekserilip koriliwi 
kerck. Bul bolsa populiyaciya ham topardm tabiyiy ekologiyahq 
Itttimisibetlerin janede terenirek tiisiniwge imkan beredi.