Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biocenozdin turler qurami boymsha diizilisi. 
Joqanda atap 
otilgendey, malim jerde ushirasatugm turler sani, bayligi, qurami, 
olardm ushirawshanhgi, kop ham az ushirawi usi jerdegi 
biocenozdin diiziliwin anlatadi.
Biocenozdin turleri qurami boymsha duzilisi, bul amawli 
orindagi biocenoz ishinde ushirasatugm har-qiyli turlerdin sani, 
olardin bir-birine salistinliwi, az, ham kopligi (12-keste). 
Biocenozlar tiirlerge bay ham olarda turler az (as 'ese shol 
biocenozlari) da boliwi miimkin.
Misali, Arktika, Antarktika, tawdirt joqargi bolimi, issi 
sholistanlar (Saxara sholistani, Gobbi, 
Qaraqum, Qizilqum 
sholleri) joqan taw daryalan, bulaqlar yamasa pataslangan 
biologiyaliq hawizlerde tiri organizmlerdin turler sam az boladi. 
Har jili suw basatugm tenizler, daryalar, suw saqlagishlar 
shetlerinde de organizmlerdin tiirler sam kem boladi.
Iqlimnm abiotikaliq faktorlan optimal bolgan jerlerde 
biocenozdin tiirler qurami bay, har-qiyli boladi. Misali, igalli 
tropikaliq zonanin osimlik ham haywanlar aleminin bayligi, 
tenizlerdi korall rifleri, adir regionlari daryalarinin oypatliqlari 
tiirler bayligma ayqin misal boladi.
Adette, biocenoz ishindegi turlerdin qurami, olardm usi jerde 
uzaq waqit jasawi, turlerdin har-qiyhhgi ham biocenozdin 
rawajlaniw tanyxma baylanisli. Misali, jaiia qurilgan kanalda 10­
16 turli suw otlan ushirassa, eski izeykesh ham kanallarda tiirler 
10-12 ese (120-170 tiir) kop ushirasadi.
Insan tarepinen jaratilgan biocenozlarda organizmlerdin 
tiirler sani (egin maydanlan, baglar, paxta dalalari) tabiyiy 
biocenozlarga qaraganda kem boladi.
12-keste
Har-qiyli biocenozlarda gulli osimlikler tiirlerinin ushirasiwi
№
Onn atlari
Tiirler sam
1
Suwiq Antarktika sholi
0-3
2
Shorli topiraq
2-4
3
Moxli tundra
5-10
4
Aralas togaylar
34
5
Dala otlaqlan
118
6
Jawinh tropik togaylar
600
283

---

Jer 
usti 
ham 
suw 
ortahgindagi 
biocenozlarda 
mikroorganizmler, osimlik ham haywan turleri ushirassa, ayinm 
ortaliqtagi biocenozlarda osimlik turleri uluwma bolmaydi. 
Asirese, shuqir, quyash nuri tuspeytugm Mgirlerde osimlik 
wakilleri ushiraspaydi.
Biocenoz ishindegi turlerdin quramaliligi ortaliqtm har 
qiyliligman kelip shigadi, sebebi har bir tiir osiw, kobeyiw ham 
rawajlaniw ushm ozine tuwn keletugm ekologiyahq faktordi talap 
etedi. Misali, togay shetlerinde shop osimlikler, putalar, terekler, 
olarda bolsa turli quslar, shibm-shirkeyler, kemiriwshiler 
ushirasadi.
Tenitoriyamn lilkeyiwi ham polyuslardan ekvatorga qarap 
hareket etiw menen biocenozda turlerdin har-qiyhhgi ham sani 
artip baradi. Misali, Tundra zonasmda osimliklerdin turler sani 
350-400 di qurasa, Irtish daryasi oypatligmda - 1900, Afrikamn 
Gvineya-Kongoleziya botanika rayonmda - 8 000 nan artiq tiir 
ushirasadi.
Biocenozda turlerdin har-qiyhligin ia eki halat lilken rol 
oynaydi, yagniy: 1) tiirler diizilisinin har-qiyhhgi, bul halat 
tabiyiy zonalarda resurslardin az-kopligi, jasaw ormlanmn qolay 
ham qolaysizhgman kelip shigadi, 2) genetikaliq har-qiyliliq, 
yagmy 
tabiyiy 
sharayat 
tasirine 
iykemlesken 
genotip 
ozgeriwshenliginih saqlamwman kelip shigadi.
Tiirlerdih ushirasatugm orm, olardin duziliwi, bayligi ham 
ozgeriwshenligin amqlaydi. Misali, tropikaliq togaylarda yaki 
shol zonasmda da bahar, jaz yamasa guzde dominant turlerdin 
mugdan, qurami har-qiyli boladi. Tiirli sharayatta dominant tiirler 
kop bolsa, olardm wakilleri de kop, tiirler siyrek ushirassa, olardin 
wakilleri de az ushiraydi. Turlerdin har-qiyliligi jasaw ortaligmin 
har turliligi, eklogiyaliq faktorlardin mawsimler boymsha 
ozgeriwi, aziqliq resurslannm jeterli boliwma baylanisli.