Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Suwditi ximiyahq-biologiyaliq qasiyetleri
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13.4. Suwditi ximiyahq-biologiyaliq qasiyetleri
Suw jer sharinda en kop tarqalgan ham qasiyetlerine kore, ozine say, ajayip birikpe. Uluwma, tabiyat ham tirishilik, insan omirin bul zanirli birikpesiz -suwsiz koz aldimizga keltiriw qiym. T&biyattagi barliq processlerde suw qataasadi. Suw tek gana tabiyattin ahmietli qasiyeti gana emes, balkim xaliq xojaliginin rawajlaniwina tasir korsetiwshi ahmiyetli materialliq bayliq bolip esaplanadi. Tabiyatta suw 3 turli jagdayda ushirasip, har-tiirli ormlardin hawa-rayi ham temperatura sharayatlarimn formalaniwmda ahmiyetli onn tutadi. Suwdin jilliliq siyimliligi terekke qaraganda 2 ese, qumga qaraganda 5, temirge sahstirganda 10, hawaga sahstirganda bolsa 3000 barabar ulken. lm 3 suw 1°C qa suwiganda 3000m3 hawam 1°C lsitadi. Suw jilliliq siyimlihgimn hawa ham qurgaqshiliqtagi taw jimslarina qaraganda ulkenligi hawa temperaturasm jumsartiwda kerekli ahmietke iye bolip, jerdegi jilliliq ham dinamikaliq processlerge lilken tasirin korsetedi. Suyiqliqlar arasmda suwdin joqariga tartisiw qasiyeti sinaptan keyin turadi. Sol sebepli suw kapillyar arqali topiraq ham j taw jmislarman otip joqariga - osimliklerge qaray hareket etedi. Bul topiraq payda boliwi ham osimlikler aziqlamwmm, awil- xojahqlanmn ahmiyetli sharti bolip esaplanadi. Kapillyar suwlardm ajayip qasiyetleri aniqlanbaqta. Olar hatteki -30°C ta da qatpawi, biraq azmaz jabisqaq ham awir bohp qaliwi malim boldi. Suw tabiyatta ximiyaliq jaqtan hesh qashan taza bolmaydi, sebebi ol kushli eritiwshi qasiyetke iye. Sonin ushm onin quraminda barqulla erigen har-tiir,: zatlar boladi. Gidrosferanin atmosfera, litosfera ham biosfera menen oz-ara tasiri natiyjesinde suw har-tiirli zatlarga tasir korsetip, eritpeler payda etedi. Sonin 358 ushm suw har-tiirli gazler ham duzlardm har-turli koncentraciyadagi eritpesi bolip esaplanadi. Suw juda hareketshenligi sebepli zat ham energiya tasiwshi qudiretli qural. Ol jer ustindegi har-turli zatlardi bir orinnan ekinshi onnga juwip koshirip jiiredi. Suwdin bul jumisi ush processti - eroziya, zatlardin bir onnnan ekinshi onnga alip ketiliwi ham akkumuliyaciyasin oz ishine aladi. Bular ahmiyetli geomorfologiyaliq faktor rolin oynaydi. Suwdin tabiyattagi en ahmiyeti sonnan ibarat, ol organikaliq tirishlik ushm tiykar bolgan fotosintez processine qatnasadi. Ol organizmlerdegi bioximiyaliq ham biofizikaliq processlerdi otiwde tiykar bolip, olar ushm jasaw ortaligi sipatmda da aynqsha ahmiyetke iye. Jer sharmdagi birde bir tiri organizm suwsiz jasay almaydi, sebebi suw har qanday haywanat ham osimliklerdin kletka, tkanlan quramma kiredi. Tabiyiy, ol suw organizmleri quraminda kop. Maselen, meduza denesinin 99,7% i suwdan ibarat. Qurgaqshiliqtagi organizmler denede suwdi kop saqlaydi: sebebi, suw otlan quraminda 85%, iri siit emiziwshiler denesinde 60% ten kobirek suw bar. Insan qabillaytugin aziq-awqat onimleri quraminda 50% ten kobirek suw boladi. Paliz eginlerinin quraminda 80-90%, goshte 50%, siitte 87-89% suw barligi bizge malim. Suw insan organizminin osip rawajlamwi ham fiziologiyaliq funkciyalarinda da lilken rol oynaydi: orta jastagi adam organizminin 70% i suwdan ibarat. Ol aziqliq zatlarm ozlestiriwde ham zat almasiwda aktiv qatnasadi. Suw hazirgi waqitta en jaqsi dem aliw obyekti de bolip esaplanadi. Koplegen bulaqlar ham suw hawizleri rekreaciya maqsetlerinde ken paydalaniladi. Joqandagi misallardan suwdin tabiyat ham tirishlikte qanday ahmiyetke iye ekenligi korinip turipti. Suwdin bar-joqligi, onm mugdari ham sipati planetamizdm koplegen rayonlarm ozlestiriw ham rawajlandmw imkaniyatlarm belgileydi. Adamlar har-tiirli tabiyiy sharayatta suw tabiw ham onnan aqilana paydalaniw processlerinde koplegen ajayip ashiliwlar qildi. 359 |