Teniz ham okeanlar, jer betindegi barliq ulken - kishi suw
hawizlerden puwlangan suw, puwlar jawm, qar, sel jagdaymda
okeanlar ham jer betine qaytip tusedi.
Jer betinin suw balansi
boyinsha: tiisetugin jawinlar 108,4 mm km3, sarrplaniw 108,4 min
km3, sonnan puwlamw 71,1; agim 37,3 min km3. Songi 100 jil
ishinde Diinya okeanmin betinen jilma ortasha 1,2-1,5 mm
koteriledi. Bul qurgaqshiliqtan agip kelip atirgan (430-570 km3)
ham qaytpaytugin suw esabman jiizege keledi.
Okeanlar, tenizler, daryalar, koller, muzliqlar, qar qaplami
ham de topiraq, osimlikler betinen jilma 525100 min km3 suw
puwlanadi. Okean ham tenizler
betinde bolatugm puwlaniw
atmosfera igalliginm tiykargi deregi bolip tabiladi. Bul igalliqtin
lilken bolimi jawinlar sipatmda okean ham tenizlerge tiisip,
suwdin kishi aylanba hareketin payda etedi. Igalliqtin az bolimi
bolsa, suwdin lilken aylanba harektinde qatnasip, jer beti menen
oz-ara quramali processti kiritedi. Suwdin lilken
aylanba hareketi
bir qatar jergilikli ham ishki aylanba hareketlerin oz ishine aladi:
ol jer beti, jer asti ham atmosferada suwdm har tiirli formadagi
hareketi bolip, sanplamw tiklemwde boladi.
Atmosfera jawinlari materikler betine tiisip, topiraqlarga
sinedi, taw etekleri boylap agadi ham daryalar,
koller ham de
batpaqliqlardi payda etedi. Topiraqlarga singen suwdin bir bolimi
tikkeley puwlamp ketedi ya bolmasa osimlikler puwlandiradi, bir
bolimi bolsa jerdin teren bolimlerine sinip, jer asti suwlarin payda
etedi.
Jer asti suwlan bolsa darya, kol ham batpaqhqlardin
toymiwma qatnasadi yaki jer asti jollan menen tikkeley tehizlerde
puwlamp, atmosferaga
otken suw okeanga qaytip kelip, onnan
puwlangan suw ornm toltiradi.
Okeannan puwlamp koterilgen suwdi hawa agimlan
materiklerdin ishki bolimlerine alip baradi ham jawm yaki qar
formasmda jawadi, yagniy okeanlardan adewir uzaqta bolgan
aymaqlarga suw beredi. Bul jawinlar jane puwlanadi,
bir bolimi
jerdiii teren qatlamlanna simp bir bolimi bolsa jer
usti
suw agimm
payda etedi. Solay etip, darya suwlarmm okeanlarga qaytip kelip
qosihwi menen suwdm jer sharmdagi lilken aylanis hareketi
tawsiladi. Som aynqsha aytip otiw kerek, gidrosferamn suw
355
zapasi diinya boymsha aylamsi sebepli toqtawsiz tiklenip turadi.
Bul
processtin
tezligi
har-tiirli.
Gidrosferanin
har-tiirli
bolimlerinde suwlar har-tiirli waqitta toliq janalanadi.
Suwdm aylanis hareketi processinde
okeanlar suwdih toliq
almasiwi 2500-3000 jil dawam etedi. Jer asti suwlarimn qayta
tikleniwi adewir uzaq 1400-5000 jilga jaqm dawam etedi.
Jer betindegi daryalardm bir jilliq uluwma agimi 388000 km3
qa ten. Darya ozenlerindegi suw har 11-16 kunde bir marte yaki
jilma 32 marte almasadi. Suwdih almasiwi asirese, shor suwdm
payda boliwmda jawinlar tiykargi roldi oynaydi. Uluwma putkil
gidrosfera 2800 jiida almasadi, yagniy suw janalanadi.
Songi waqitlarda suwdih tabiyatta aylanisina insannin xojaliq
iskerligi ulken tasir korsetpekte.
Maselen,
Orta Aziyada
suwgarilatugm jerlerdin maydanmm keneyiwi, koplegen suw
saqlagishlar ham kanallardin payda bohwilan igalliqtin sol
aymaqta aylanis hareketine sezilerli tasirin korsetedi.
Dostları ilə paylaş: