Mamleketlik universiteti jumanov m. A

13.5. Suw jetispewshiligi, onm pataslaniwi ham tazalaw jollari
Bizge belgili, planetamiz suwga bay. Omn har-turli 
qasiyetlerinde suwdi qabillaw darejesi har turli (20-keste).
20-keste
1 "
Jilliq suw paydalamliwi, km3
Agimga qaraganda suw
paydalamliwi, %
J-l
Q>
SJ3
1970-jil
2000-jil
1970-jil
2000-jil
S
a>
.3
a
о
•s 
в
"2 '2P
cd «
*сЗ
i *
U
li
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
i
U
lu
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
U
lu
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
U
lu
w
m
a
1 
Q
a
y
tim
siz
Evropa
3210
320
100
730
240
10,0
3,1
23,0
7,5
Aziya
14410
1500
1130
3200
200
10,4
7,6
22,7
13,9
Afrika
4570
130
100
380
250
2,8
2,2
8,3
5,5
Arqa
Amerika
8200
540
160
1300
280
6,6
2,0
15,8
3,4
Qubla
Amerika
11760
70
50
300
130,
0,6
0,4
2,5
1,2
Avstraliya,
Okeaniya
2390
23
12
60
30
1.0
0,5
2,5
1,2
Jami:
46540
2583
1552
5970
5930
5,8
3,4
13,0
6,7
Turli xojaliqlar boymsha, paydalanilgan suwlardin 10-30% i, 
jiida kem hallarda 50% i pataslangan halda qaytqan boladi. 
Rossiyanm turli qalalarinda sanaat, kommunal xojaliqlari 
tarepinen har jili patas aqaba suwlar ashiq suw hawizlerine 
taslanadi, Maselen, Moskva qalasi jilma 2300-2400 mln.t, Sankt- 
Peterburg 1550-1600, Angarskiy 700-750, Krasnoyarsk 480-500, 
basqa qalalar bolsa jilma 100-300 mln.t patas aqaba suwlardi 
ashiq taza suwli hawizlerge taslaydi.
Planetamiz suwga jiida bay. Jer jiizindegi har adamga kiinine
3 litrden 700 litrge shekem suw kerek. Jane som aytiw kerek, 
quriqliqtagi suw zapasi omn aylanip juriw processinde toqtawsiz 
tiklenip turadi. Jer jiizindegi suwdm usi siyaqli kopligi, bazibir 
waqitlari tawsilmaytugmday bolip korinedi ham bul jagday 
adamlarda suw zapaslarina qaraganda biyparwa qatnasiqta 
boliwma sebep boladi. Suw zapaslarina bolgan bunday natuwri
360

---

qatnasiq natiyjesinde XX asirdin ortalarinda bar suwlar kolemi 
menen ogan bolgan talap ortasmda keskin kelispewshilik jiizege 
keldi. Maselen, Qazaqstan boymsha aymaqtm 22%i vodoprovod 
suwi menen tamiyinlengen bolsa, Qizil orda walayati 40, Batis 
Qazaqstan - 7% ke vodoprovod ishimlik suwi menen 
tamiyinlengen.
Dushshi suwdm jetispewshilik mashqalasi tomendegi lish 
tiykargi sebepten kelip shigadi, yagniy:
1) Planeta aymagmiri tez pat penen osiwi natiyjesinde 
suwdan paydalaniwdm intensiv artiwi ham juda kop suw 
zapaslarin talap etiwshi xojaliq tarmaqlarinm jedel rawajlamwi;
2) Suwdan paydalamw ham daryalar suwlannm qisqanwi 
natiyjesinde dushshi suw zapaslarimn kemeyip banwi;
3) Suw hawizlerinin sanaat ham paydalaniwdan shiqqan 
patas suwlar menen pataslamwi natiyjesinde belgili mugdardagi 
suwdin paydalamw ham dushshi suw zapaslarinan ketiwi 
natiyjesinde jiizege keledi.
Suwdin pataslamwi degende ogan liy-ruzger ham sanaat 
shigmdilar, awil xojaligmda isletiletugm mineral toginler, 
pesticid, defoliantlar, kemelerden suwga tiisetugm jamlgi maylaw 
zatlan, 
maylar, suwda aqqan agash ham basqa zatlardm 
shiriwinen shiqqan onimler tasirinde suwdin ximiyaliq qurami, 
biologiyaliq qasiyetlerinin ozgeriwi tusiniledi.
Suw hawizlerinin neft mayi menen pataslamwi jiida qawipli. 
Neft maylan suw betin qaplap, suwga kislorodtin otiwin 
qiymlastiradi. Har jili diinya okeanina 2-10 mln. tonna neft tusedi, 
1 t neft 12 km3suw betinde may perdesin payda etedi. Alimlardm 
esaplawlarma qaraganda, dunya okeani suwlarm pataslawshi 
zatlarinin 48% i daryalar arqali keledi, 30% i tankerlerden, 20% i 
tabiyiy halda tiisedi, 0,05% i neft qudiqlan arqali payda boladi.
Qagaz - cellyuloza karxanalariniri shigindi suwlari da suwdi 
erimeytugin zatlar ham talalar menen pataslaydi. Maselen, Baykal 
koli jagasinda jaylasqan qagaz-ccllyuloza karxanasi kol suwm 
pataslap barmaqta.
Asirese, ximiya zavodlari suwdi kop zaharleydi. Misali, 
Tashkent walayatinda suwdi en kop mugdarda bilgaytugm 
karxana - Shirshiq elektr ximiya islep shigariw birlespesi
361

---

esaplanadi, ol jilma 230 min. m3 patas suwdi Shirshiq daryasma 
taslaydi. Bul oblast sanaat karxanalari (Kapralaktam, OzKTJM) 
paydalamp taslaytugm suw mugdari, Respublika boymsha 76% ti 
quraydi.
Almaliq, Shirshiq, Angren, Bekabad, Shimkent, Samarqand 
qalalarmda en iri sanaat karxanalari bar, olarda zamanagoy 
texnikalardan paydalanilmaqta, dep maqtanish etedi. Tuwnsinda 
she? Tap usi qalalardih hawa-rayi jamanlasip, jil saym jasaw 
ushm qolaysizliqlar tuwilmaqta. Shirshiq, Sirdarya, Ugam, 
Angrennin halati bugin ashmarli. Suwi kun saym pataslamp, tiri 
janlikleri qmlip ketpekte. Fergana oypatligmih jer asti suwlannan 
neft onimlerinin iyisi, dami kelse, Samarqand suwlan fosfor 
menen, Nawayi qalasi atirapindagi suwlar Nawayi metallurgiya 
karxanalarinin turli shigmdilan menen toymgan. Sirdaryaga 
taslangan Bekabad karxanalari aqabalan, Shirshiqtin patas suwi 
ham 
Sirdarya 
walayat 
paxtazarlan 
aqabalarmin 
tusiwi 
natiyjesinde Sirdarya suwmin ekologiyaliq halati uluwma 
ozgergen, yagniy daryanin joqari boliminde 1 1 suwda 250-300 
mg duz bolsa, onm etek bolimi atirapmda 1-1 suwda 3,5-4 g duz 
bar, onnan tisqan suwda 30 dan artiq turli ximiyaliq birikpeler 
ushiraydi. Sirdarya suwi uluwma ishimlikke jaramaydi, hatteki 
saligershilikte paydalanilganda salinin sipati paseyip ketken.
Jer asti suwlan da sanaat ham uy-ruzger shigmdilan, awil 
xojahginda isletiletugin zaharli ximikatlar, mineral toginler, xlor 
ham sulfat kislota duzlan, neft onimleri, vodorod sulfidi, ftor, 
nitratlar ham basqalar menen pataslandi. Sanaat karxanalari, 
avtomobil transportinan hawaga shiganp jiberilgen kukirt yaki 
oksidi, azot oksidleri hawadagi igalliq penen qosilip, sulfat ham 
azot kislotalarm payda etedi, jerge qar, jawm menen tusedi, 
topiraqti buzadi, topiraq bakteriyalarm oltirip, topiraq payda etiw 
processin joq qiladi.
Suwlardin pataslaniwi 2 turli boliwi mumkin: mineral ham 
organikaliq pataslaniw. Mineral pataslaniwga mashinasazliq, 
metallurgiya, neft, neftti qayta islew kan sanaati shigmdilan 
kiredi. Bunday shigindilar quraminda qum, llayli, turli zatlar, 
duzlar, kislotalar, siltiler boladi.
362

---

Organikaliq shigindilarga qusxana, kammunal xojaliq, teri, 
qagaz-sellyuza, pivo-araq ham basqa karxanalardin shigindilan 
kiredi. Bakterial yamasa biologiyaliq pataslawshi zatlar ham 
organikaliq zatlar bolip, olarga har-qiyli bakterialar, ashitqilar, 
zamarriqlar, 
mayda 
suw 
otlan, 
kesel 
qozgatiwshi 
mikroorganizmler kiredi. Suwdin pataslamwinda organikaliq 
zatlardm ulesi kobirek, shama menen 60% ti quraydi.