Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
otmishke
tiyisli gidrobiologiyaliq magliwmatlar solardan ibarat bolip, ol dawirde tenizdin barhq boliminde biologiyaliq processler toliq otip turgan edi. Hazirgi waqitta Araldan qalgan eki bolimde biz keltirilgen maghwmatlardan ne zat saqlamp qalganhgi bizge malim emes, lekin birqansha suw otlardm turleri Amiwdaryanm etek bolimindegi kollerde saqlamp qalgan. Aymaqtm klimat laboratoriyasi ham 50 min. nan artiq xaliq jasaytugm kenisliktin aziq-awqat deregi esaplaniwshi Aral tenizine keltirilgen ulken ziyannm orni tolmaydi. Qolaysiz ekologiyahq halat ham insannm unamsiz xojaliq faktori Aral suw betinin tmimsiz paseyiwi ham katastrofaliq belgige, suw shorliginm 3-11 g/1 den 55-58 g/1 ga shekem koteriliwi tenizdegi koplep ashshi-shorlangan suwlarga say osimlik ham haywan tiirlerin, asirese, aborigen ixtiofauna turlerinen aq shabaq, sazan, llaqa, siiwen, vobla siyaqli 20 dan artiq baliq turlerinin jogalip ketiwine sebep boldi. 80-jillardin ortalarmda suw turlerinin kopshiligi tenizde nabit boldi. Teniz beti 39-40 metrge shekem paseygen ham suw shorligi 35 g/1 bolgan waqitta tenizde hammesi bolip tort baliq turi: Qara teniz glossa kambalasi, Baltiq salakasi, Kaspiy aterinasi ham Kaspiy bichok-podkamennikler saqlamp qalgan. 6 z waqtmda usi baliqlar Araldm baliq onimin kobeytiw ushm tenizge keltirip jiberilgen edi. Usi bahqlardan gloss kambalasi suwdin shorligi 60 g/1 ham onnan joqari koterilgende, onm jasap qaliwi mushkil bolip qaldi. Baliqlardm oliwinine teniz suwmin turli ximiyaliq zatlar menen pataslaniwi da sebep bolgan. B.K.Karimov (1995) alip bargan izertlewler boymsha, Aral tenizi hawizi ekosistemasmda ushiraytugm turli baliqlar - aq qalin manlay, marinka, aq shabaq, plotva, sazan, sila, suwen ham basqa turler denesinde DDT, onm 376 metabolitleri jeterli darejede toplamwinan baliqlardm nabit boliwma sebep ekenligi aniqlangan. Araldm ekologiyahq halatimn ozgeriwi natiyjesinde ol jerdegi baliqlar gana emes, balkim olardin tiykargi azigi bolgan omirtqasiz haywanlar - zoobentos ham zooplankton da nabit bolgan. Тек suwdm joqari shorligma iykemlesken 2-3 mikrofauna turi saqlamp qalgan. Aral boyindagi shollesiw tenizdin aldmgi qirgaqlannan 200 km ge shekem keneydi ham usi ormlarda ushirasatugm haywanlar alemin degradaciyaga ushirawma sebep boldi. Aral boyi togayliqlarinm aste-aqmn quntihwi sebepli, ol jerlerde ushirasatugm 60 tan artiq gulli osimlikler, olar ishindegi relikt ham endemik turler de jogahp ketiw qawpi astmda. Bugan sebep, usi jerler lqlimimn keskin ozgeriwi, yagniy teniz maydaninin kishireyiwi, suw betinin paseyiwi, atirapmda hawa igalhgmin kemeyiwi ham suwiq dawirlerdin sozihwi boldi. Joqanda atap otilgen unamsiz ekologiyahq faktorlar tasiri natiyjesinde aymaqta 5 mln. ga maydanda jana sholistan jiizege keldi ham bul halat Aralboyi xalqmin social-ekonomikaliq omirine kushli tasir korsetti. Bizge belgili, 1994-jili 5 Orayliq Aziya mamleketlerinin basshilan Aral aymagmda jiizege kelgen ekologiyahq apatshiliqti jeniw ushm fmans bayliqlarm birlestiriwge qarar etip, Araldi qutqanw xaliq araliq fondi diizildi. Onda Araldi saqlaw boymsha tayarlangan dastiir ham joybarlardi qarejet penen tamiyinlew ham aymaqtin ekologiyahq jagdaym jaqsilawdan ibarat bolgan. Aral apatshiliginan juzege kelgen qolaysiz jagdaydi jaqsilaw jumislan BMSh, Xaliq araliq bank ham basqa xaliq araliq sholkemler menen birge islesiwler alip barilmaqta. Sonnan 15 mln. dollar ajiratihp, ol egin maydanlarmin jagdaym jaqsilaw, mektep, jasaw ormlan, suwdi tazalaytugin imaratlardi quriw ushm bagdarlangan. Aral boyinda tabiyiy jagdaydi tiklew ham qorgaw barisindagi bul kiinnin tiykargi waziypasi tomendegilerden ibarat: 1. Aymaqtin ekologiyahq jagdaym inabatqa algan halda egislik maydanlarm suwganw, sanaat ham xojaliq talaplan ushm sanplanatugm suwlardi tejew ham normada isletiw. 377 2. Regional texnikaliq ham ot-shop ushin molsherlengen osimliklerdi jetistiriwde kollektor -izekesh suwlarinan paydalaniw; 3. Shol maydanlarda fitomelioraciya jumislann alip banwdi tezlestiriw ham keneyttiriw; 4. Aymaqta mikroklimatti jaratiw jollan menen biologiyaliq kop-tiirlilikti jaqsilawdi jolga qoyiw. Jaqm keleshekte bunday jagdaylardi amelge asinw Aral tenizi hawizinde ekologiyaliq ham social-ekonomikaliq mashqalalardi sheshiwge imkaniyat beredi ham Aziyada ozine say suw hawizin saqlap qaliw bansinda (liken rejelerdi amelge asiriwga tiykar jaratiladi. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|