%
2000
f
'g )s o o 0-20
20-40
40-«0
« И 0 О
55-siiwret. Ozbekistan Respublikasi egislik maydanlan
topiraqlarmin ballbonitet korsetkishleri
Topiraqtm qunarligin koteriw om duns islewge, togin
beriwge, qurgatiwga, suwganwga, buziliwdan saqlawga, mal
jayiwdi tartiplestiriw togay poloslarm otkeriwge shorlaniw
processlerinin aldm ham miliorativlik ilajlardi oz waqtinda
otkeriwge de baylanisli. Bizin respublikamizda topiraqtin
quramindagi artiqmash duzlardi juwiw tiykargi agrotexnikahq
ilajlardan esaplanadi.
14.4. Topiraqtin buziliwi (eroziyasi) ham om qorgaw
Eroziya - latm sozi bolip, ol uniraw, buziliw degendi
anlatadi. 100 yamasa 200 jildan kobirek waqitta payda bolgan
topiraq har-tiirli sebeplerge baylanisli eroziyaga ushiraydi. Ol
kushli dubeleyler yamasa noser jawinlardin tasirinde buzilip,
egislikke jaramsiz bolip qaliwi miimkin. Topiraq jiida tez
buziladi, biraq aste aqmnliq penen payda boladi. Topiraqtin payda
boliw processi bir neshe asirlerdi oz ishine aladi. Ol
qaytalanbaydi. Misali jerdin ustingi 1 sm onimli qabati keminde
10-100 jilda qaliplesedi. Tabiyiy sharayattm, hawa rayinin ham
tiri organizmlerdin evolyuciyaliq rawajlaniw darejesine muwapiq
2000-2500 jilda 20-30 sm onimli topiraq payda boladi.
3X7
Hazirgi waqitta dunya j lizinde 700 mln ga egislik jerde zuraat
joq, ol buzilgan. Topiraqtm buziliwi kopshilik waqitlan batis
ellerde, Qitay, Indiya, Afrika ham Iranda ushirasadi. Ol
Amerikada ulken kolemdegi apatshihq xarakterde bohp, har j ill 3
mlrd tonnadan artigiraq topiraqtm ustingi qatlami buziladi.
Topiraqtin buziliwi Latm Amerikasinda uliwma egisliktin 75% tin
qamtiydi. Olar togaylardi jagiw, shabiw ham bir turdegi eginlerdi
ulken kolemge egiwlerden kelip shiqqan. Braziliyadagi togaylardi
hadden tis kop kesiw ol jerdin topiragmin qatlamm buzip atir.
Topiraqtin buziliwi tiykarman eki tiirli boladi. 01 suw ham samal
tasirinen buziladi.
Topiraqtm suwdm tasirinde buziliwi, onm ustingi bos
onimdarh qabatmin suw menen juwihwi natiyjesinde boladi. 01
tiykarman topiraqti natuwri islewden kelip shigadi ham kopshilik
jagdaylarda oyli-balentli jerlerde, tawli aymaqlarda kobirek
bayqaladi. Topiraqtin suw menen juwihwi 3 turli boladi: tegislik
juwiliw, kishkene ozekshe payda boliw natiyjesinde juwihw ham
ulken say payda boliw natiyjesinde juwiliw.
Topiraqtm tegislik juwihwi tiykarman qiyahqta jaylasqan
aymaqlarda ushirasadi. Bunday jerlerde topiraqti islewde
agrotexnikaliq ilajlar duris islenbegenlikten topiraq listindegi
osimlikler azayip, olardin jawm-shashmlardi irkiw miimkinshiligi
azayadi. Sonliqtan jawm suwlan qiyaliq boymsha sarqihp aga
baslaydi ham ozi menen birge topiraqtin listindegi osimlik ushm
zariirli bolgan onimdarh qatlamdi astelik penen agizip alip ketedi.
Bul process sol jerdegi osimlik qatlammin kem-kemnen
azayiwma alip keledi ham topiraqtm noser jawmlar tasirinde
kushlirek juwiliwma sebepshi boladi. Bul waqitlarda kopshilik
maydandagi jer qatlami listindegi osimlik ushm zanirli bolgan
topiraginan ayinhp qaladi.
Bahar kiinleri erigen qarlar, jawm-shashmlar jerdin qiyahgi
boymsha kishkene jiralardi payda etip oypathqlarga agip jatadi.
Olar ozleri menen birge bir neshe minlagan tonna onimdarh
topiraqti qosip agizip, olardi darya ham tenizlerge alip keledi.
Topiraqtin bunday juwihwi kobinese daryalardm suw alatugm
basseyinlerinde ushiraydi. Jerdin qiyahgi joqariraq bolgan
jagdaylarda tiisken jawm-shashmlardin agiw processi kushlirek
388
boladi ham terenirek saylardi payda etedi. Olar jerlerdin saylar
menen tilkimlenip, topiraqtin jaramsiz bolip qaliwina alip keledi.
Topiraqtm saylar arqali juwiliwi ken maydanda£i jerlerdi
mayda-mayda qiytaqlarga bolip taslaydi ham olardi islewdi
qiyinlastiradi. Bul awil xojaliq texnikalmnm is onimdarligin 16
18% ke shekem paseytedi. Sonday-aq ol jollardi buzip,
transporttan onimli paydalaniwga kesent beredi ham qosimsha
shiginlardi
keltirip
shigaradi.
Natiyjede
juwilip
ketken
topiraqlarda awil xojaliq eginlerinen almatugm ziiraat tomenlep
ketedi. Sonin ushin topiraqtm suw menen juwiliwin boldirmaw
ushm bir qansha agrotexnikaliq ilajlar islenedi. Olardin biri jerdi
teren etip suriw bolip tabiladi. Bunda topiraq suwdi ozine kobirek
uslap turadi. Osimlikler kushlirek rawajlamp, topiraqti kebiwden
saqlaydi. Usimn menen birge jerdi teren etip suriw awil xojaliq
eginlerinin zuraatliligin arttiradi. Biraq qiyaliqta jaylasqan jerlerdi
qadimgi pluglar menen teren etip suriwge bolmaydi. Sebebi
topiraqtin teren qatlammdagi zuraatsiz qatti qabati jerdin listine
shigip, ziiraatti tomenletedi. Sonliqtan songi waqitlan topiraqtm
tek qunarli qatlamin awdarip, astmgi bolimin bosatip gana
ketetugin pluglardan paydalamlmaqta. Sonday-aq qiyaliqta suriw
jumislarm kese bagitqa jurgiziw topiraqtm suw menen juwilip
ketiwin paseytedi. Bul jerlerdi juwiliwdan saqlaw ushm bir jilliq
madeniy eginlerdi qiyaliqqa kese bagitta jol-jol etip, kop jilliq ot-
shoplik eginler menen almaslap egiledi. Bulardan basqa topiraqti
juwiliwdan qorgaw ushm togay qorgaw polosalarin otirgiziw
kerek.
Topiraqtm samal tasirinde buziliwi deflyaciya dep ataladi.
Bul qurgaqshiliq dala ham shol zonasimn aymagmda kobirek
ushirasadi.
Topiraq
eroziyasmin
bunday
turi
Ukrainanm
tiislik
rayonlarinda Arqa Kavkazda, Tomengi Povoljede, Qazaqstanda,
Orta Aziyada ham t.b. walayatlarda tez-tez bolip turadi. Eroziya
waqtmda kushli dubeleyli samaldm tasirinen atizlardin ustingi
onimdarh qatlami buzilip, ondagi har turli awil-xojaliq eginleri
nabit boladi, jap salmalar ham jollar komilip qaladi. Maselen
Amerikamn «Ulli kenislik» dep atalatugin aymaginm 1934 jili 12
may kuni bir к unde 200-300 mln.t. topiraq aspanga koterilip
389
ushqan. Har bir kv km jerde 35 t shah tozam tusken. 900 km
jerden kelip tusken shan aralas topiraqtm qurammda sol jerdin
topiragi ashilip qalgan bolegine qaraganda azottin 9 ese, fosfordm
19 ese kop ekenligi aniqlangan. Al Kavkaz tawinin aldmdagi qara
topiraqh jerlerde kushli samal natiyjesinde eroziyaga ushiragan 1
ga jerdin 1 sm qalinliqtagi ustingi qabatinda shama menen 30 kg
azot, 20 kg fosfor ham 300 kg kaliy joq bolgan. Turaqli jawm
shashm bolmaytugm tuslik rayonlarda topiraqtm samal eroziyasi
jerdi islewde agrotexnikanin buziliwman kelip shigadi. Sonday-aq
bul aymaqlardin jaylawlarmda mallardi kobirek natuwri jayiw
esabinan sol jerlerdin kop jilliq ot shop osimlikleri siyreklesedi
yamasa nabit boladi. Ol topiraqtin strukturasm ozgertip, onm
samal menen koplep ushiwma alip keledi.
Magliwmatlarga kore, samal eroziyasman har jili ortasha
esapta 5-6 mln. ga jer ziyan koredi, sonnan 0,5-1,5 mln. gektarga
deyin bolgan jerler uliwma nabit boladi. Solay etip, topiraq
eroziyasi-topiraqtin betine, en onimli qatlamlardm jawm, sel ham
basqa da suw agimlan menen juwilip ketifiwi yaginiy samal kushi
menen bir onnnan ekinshi onnga ushirip ketiw processi. Bunin
natiyjesinde topiraqtin en onimli qatlami jogaladi.
Topiraq eroziyasi juda asten otetugm process. Maselen, togay
atiraplan topiraqtm 20 sm qalinliqtagi betinin jogaliwi 174 min jil
ishinde, jaylawlarda 29 mm jil ishinde jiizege keledi. Almaslap
egiletugin jerlerdin 20 sm li jiize qatlami 100 jil, tek gana juweri
monokulturasi egilgen jerde bolsa 15 jil ishinde 20 sm li bet
qatlami tabiyiy rawishte jogaladi. Sol qisqa waqitta topiraq
qatlammin jogaliwi topiraq payda boliw processinen tez boladi.
Topiraq eroziyasi sebepli planetanm xojaliq esabmdagi 1,6
2,0 mln. km2 onimdar jerlerdin 1,4-1,6 mln. km2 bolimi buzilgan,
onimdarligin joytqan. Har jili eroziya sebepli 50-70 min km2 jer
awil xojaligi esabman shigip ketedi.
Onimdar jerler ham jaylawlar maydanmin kemeyiwine
samaldin tasiri kushli. Ulken kiishke iye bolgan samal jer
betindegi onimli qatlamdi, shollerden qumli-mayda taslardi bir
onnnan ekinshi onnga ushmp ketedi. Maselen, 1990-jilgi
kosmostan tiisirilgen siiwretler boymsha, Araldm qunp qalgan
onnlarinan 90 mln. t shan-duz-qumdi, Kalmikiyanin qara
390
jerlerinen bolsa 1,5 mln.t shandi ushinp ketken. Rossiyanin qubla
rayonlarmda bunday kushli samallar (30-40m/s) 1928, 1969,
1984-jillarda
baqlangan.
Sonnan,
Rostov-Don
qalasi
metiostanciyasimn xabarma kore, baharde samalh kiinler 15% ti,
jazda 68%, guzde 16%, qista 1% ti quraydi. Arqa Kavkaz ham
Tomengi Don rayonlarmda samal tezligi 25-40 m/s qa jetip,
ushmlgan shan-qumlardm massasi 50 min. t.m quragan. Aydalgan
jerlerdin 2-5 sm bet qatlami, Stavropolda 6-8 sm qalinliqtagi
topiraqtm onimli qatlami ushinlip, 600-646 min gektar egin
maydanlarma ziyan j etken.
Dunyanin har turli mamleketlerinde aydalgan jer betinin
eroziyaga ushiraganin banalaw tomendegi kestede korsetilgen
(22-keste).
22-keste
Har turli mamleketlerde aydalgan jer betinin eroziyaga
_____ushirawi (L.Braun ham basqalar, 1989)____________
Mamleketler
Aydalgan jerlerdin
uliwma maydani,
min.ark
Tiklep bolmaytugm
topiraq, mln.t
AQSh
413
1500
GMDA
620
2300
Hindistan
346
4700
Qitay
245
3300
Basqa mamleketler
1499
10900
Jami
3123
22700
Insannm kop jillar dawammda tmimsiz jerden paydalamwi
natiyjesinde Volga boyi, Ukraina, Qazaqstan, Turkistannin
onimdarli egin maydanlari isten shiqti. Jerdin 0-30 sm qalinliqtagi
gumustm mugdari 7-10-13% yaginiy gektanna 210-390 t ga
kemeygen.
Awir texnikam isletiw bolsa topiraqtm fizikaliq strukturasinm
buziliwi onm gewekligi, b6leklerinin jogaliwi, hawa-suw
almasiwmm buzihwma alip keldi. Usi sebeplerge kore, egin
maydanlarimh onimi keskin kemeyip ketti.
391
Dogeregi terekler menen oralgan egin maydanlarma samaldm
tasiri kem bolip, onday
jerler samal eroziyasinan
derlik
saqlangan.
Topiraq eroziyasi menen giiresiw ilajlari klimathq ham
agroekonomikaliq jagdaylarga baylanisli kop tiirli boladi. Sonin
ushm olar har bir zonadagi diyxanshiliq sistemasina saykes alip
bariliwi kerek.
Samal eroziyasi kushli rawajlangan rayonlarda ogan qarsi
guresiw ushm topiraqti bekitiwshi osimliklerdi almaslap egiw
talap etiledi. Olardi ken jolaq (qatar) etip jaylastiriw yagniy
birinshi jolaq egislik jerler, ekinshi jolaq shiidigar jerler ham t.b.
bohp qaytalamwi kerek. Bunnan tisqan qis aylarmda qardi
toplaw, har-qiyli osimliklerdi egip qumlardin kiishin paseytedi,
topiraqtm samal menen ushiwina tiyim saladi. Bunday jumislar
kobinese Qazaqstanmn tin ham partaw jerlerinde, Batis ham
Shigis Sibir dalalarmda, Volga boylarmda ham Ukrainanin aymm
rayonlarmda jiirgiziledi.
Togaydi qorgaw polosalarm egiw jumislan topiraqtm juwilip
ketiwden saqlawshi basqa da ilajlan menen birlikte alip banlsa
jiida jaqsi natiyje beredi. Olar qardin lirgin bolip ushiwm ham
topiraqtm teren tonlawin paseytedi, kopshilik haywanlardm
jasawma qolayli jagdaylar payda boladi. Sonday-aq ol ziyanli
janliklerdi ham kemiriwshilerdi joq etiwshi quslardin jasawma
qolayli boladi. Togay polosalanmn astmda mallardi jayiwga
miimkinshilik payday etedi.
Topiraq joqarida korsetilgen eki tiirli eroziyadan (buziliwdan)
basqa mal jayiw, jap-salmalardi qaziw natiyjesinde ham
avtomashinalardm tasirinen de eroziyaga ushiraydi. Sebebi mal
pada bagilgan jagalawlardm topiragi buziladi. Jaylaw topiragimn
bunday buziliwman saqlaw ushm qara mallardi ham qoylardi
bagiwdi
retlestiriw
kerek.
Jap-salmalardi
kollektor-drenaj
tarmaqlarm qaziw ham tazalaw natiyjesinde bolatugm topiraq
eroziyasi jerdi suwgariwga kobirek baylanisli boladi. Sonm ushm
suwganwdi belgilengen normadan asirmaw talap etiledi. Bunnan
basqa
awil
xojaligmda
paydalanatugm
mexanizmlerdin
awirhgman egislik jerlerdegi topiraqtm ustingi qatlami qatti
kesekke aynalip, onm qurami (strukturasi) ozgeredi, dem ahw
392
ham awqatlaniw rejimleri buziladi. Sonliqtan diyxmshiliqta
agrotexnika qadelerin saqlaw ham topiraqqa onsha ziyan
bermeytugm awil xojaliq texnikalarman paydalaniw maqsetke
muwapiq boladi.
Bunday
koshpeli
qumlar
koplegen
egislik jerlerdi,
bagshalardi, pishenliklerdi, kanallardi hatteki awillardi basip
ketedi, awil xojaligma ulken ziyan keltiredi. Misali 1925 jili
Buxara oblastmm 80 mmga jaqin egislik jerin Qizil qum basip
ketken. Sonliqtan koshpeli qumlardi bekitiwge ayriqsha kewil
bolinedi. Sebebi koshpeli qumlardi bekitiw eki waziypani
sheshiwge mumkinshilik beredi. Birinshiden qumlardm koshiwin
toqtatadi, awil xojaliq eginlerin, egislik jerlerdi ham har-qiyli
qunlislardi qum basiwdan saqlaydi. Ekinshiden, koshpe qumlardi
ozlestirip, awil xojaliq aynalasina qosiwga alip keledi. Songi
jillan bekitilgen qumlarda awil xojaliq eginlerin Xorezm
oblastmda paxta ham Qaraqalpaqstanda sail egip atir.
Koshpeli qumlardi bekitiwdin bir neshe usillan bar. Olardan
qumlardi mexanikaliq bekitiwde qumga tik etip qamis yamasa
saban ham seksewilden qalqanlar islep komiledi. Bul usil
kobinese temir jol boylarin ham asfalt jollardi qum basiwdan
saqlaw ushin qollamladi. Ekinshisi bitumlaw-bunday usilda
koshpeli qumlardm ustine bitum emulsiyasi burkeledi. Ol qumnm
ustinde 0,8-1 sm qalinliqtagi qatti qabiq payda etedi ham qumdi
bekitip turadi. Bul qatti qabiq qumdi eki jilga deyin koship
ketiwden saqlaydi. Qumdi bekitiwdin ushinshi usili - onm ustine
kop jilliq shop, puta ham agashlardi, yagniy juzgiinlerdi,
qoyansuyeklerdi, seksewillerdi, cherkezlerdi, jingillardi, ilaqlardi,
selewlerdi, juwsanlardi, jantaqlardi h.t.b. egiw bolip tabiladi. Bul
osimliklerdin tuqimlari kobinese samolyot penen koshpeli
qumlarga sebiledi.
Togay xojaliq xizmetkerleri qumlardi bekitiw ham mal
jaylawlarin ot shoplik osimlikler menen bayitiw maqsetinde songi
jillari respublikamizdagi kopshilik qumlarga seksewil, cherkez,
jiizgiin tuqimlarm egip atir. Sebebi usinday bekitilgen qumlarda
awil xojaliq eginlerinen mol ziiraat jetistiriwge bolatuginligi
tajriybede amqlandi. Bunday jerlerde misali garbizdan gektarma
343
350 с. erikten-100 с, juzimnen-150 с onim, al ot-shoplik
osimliklerden 10-100 с kok massa ondiriwge boladi.
Dostları ilə paylaş: |