Mamleketlik universiteti jumanov m. A

sirtqi 
yamasa 
ekzogen
ritmler 
delinedi.
Sirtqi ritmler tiykannan geofizikaliq xarakterge iye bolip, 
jerdin aylaniwi menen baylanisli ham somn natiyjesinde 
ekologiyahq faktorlardin (jaqtiliq, temperatura, igalhq h.b.) 
ozgerisi, olardin tiri organizmlerge tasir etiw mzamman kelip 
shigadi.
6.2. Sutkah ritmler
Har bir kletka, har bir organizm «jumis ritmine» iye. 24 saat 
dawaminda sutkali ritmler tiykarmda organizmnin jumis rimtleri 
bir-biri menen baylanisadi. Tiri organizmierdegi sutkaliq (cirkad) 
ritmler juda ken diapazonda baqlanadi. Sutkaliq ritmler dem aliw 
ham dene temperaturasi ozgeriwinde, jurek iskerligi ham qan 
aylamsinda ishek-asqazan ham artiqsha zatlardm deneden 
shiganw processlerinde baqlanadi.
Bir sutka dawaminda tiri organizmler tirishilik processlerinin 
basqanlip yamasa takiraralanip tunwi 
sutkali ritm ler
delinedi. 
Sutkah ritmler bir kletkali organizmlerden baslap adamlarda da 
ushirasadi. Adamda sutkali ozgeriwler menen baylamsqan 100 
den aslam fiziologiyaliq processler amqlangan. Maselen, 
adamlardagi uyqi ham sergeklik, dene temperaturasinm ozgeriwi, 
jurektin qisqanw ritmi, dem aliw terehligi ham jiyiligi h.t.b. 
Amebalarda boliniw tempi sutka dawaminda ozgerip turadi. 
Ayinm osimliklerde sutkanin belgili waqtmda giillerdin ashiliwi 
ham jabihwi, japiraqlardih koteriliwi ham tiisiwi, dem aliwdin 
maksimal intensivligi h.t.b. amelge asadi.
187

---

Uyqi ham sergeklik dawirinin almasiwi haywanlarda 
kiindizgi 
ham 
tungi 
tiirlerdin ajiraliwma sebep boladi. Kundiz 
aktiv tirishilik etetugm haywanlarga uy tawiqlan, shimshiq 
tarizlilerdin kopshilik wakilleri, balpaq tishqanlar, quminsqalar, 
iynelikler kirse, tungi haywanlarga jarganatlar, kirpitikenler, 
bayiwli, jabayi shoshqalar, kopshilik pishiq tarizliler, baqalar, 
tarakanlar h.b. kiredi. Haywanlar adette sutkanih ozleri ushm 
qolayli waqtinda aktiv boladi- Ayinm haywanlar kiindizde, tiinde 
de aktiv hareket etedi. Bularga: jer qazarlar, jirtqishlar (tulki, 
qasqir h.b.) kirip, bunday ritrn tabiyatta