Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1
% 
ten 
6
% 
atirapmda 
ozgerip 
turadi. 
Revmotologlardin aytiwmsha insanlardagi kushli revmatik azar 
tiinde bolip, tanga jaqin qaytadi. Astma keselligi de tiinde 
kiisheyip, tanda biraz qaytadi.
Bizge malim, kiin, saat, hapte, mawsimler ham jil tiri 
organizm kletkasi, toqimasi ham piitldl barliqqa ozinin tasirin 
tiygizedi.
Magliwmatlarga qaraganda, quslardm uship otiwi juldizlar, 
quyash ham aydin hareketine, «biologiyaliq saatlar» ham de 
samal ham basqa da meteorologiyaliq jagdaylarga baylanisli. Bul 
bir jaqtan ekinshi jaqqa uship jiiretugm quslar denesinde 
toplanatugm may ushiw bansinda birden-bir energiya deregi bolip 
esaplanadi. Bizge malim, 1 g may 9 kkal, lg uglerod bolsa 4 kal 
energiyam ajiratadi. Quslar denesindegi energiya uship baratugin 
ormga ketetugm waqitqa qarap sariplanadi.
Tenizdegi plankton organizmlerde sutkali ritmler baqlanadi. 
Plankton organizmler tiinde suwdin betine koteriledi. Kundiz 
bolsa jaqtiliqqa seziwshenlik sebepli suwdin tomengi qatlamlanna 
tusedi (50-100 m atirapmda).
6.3. Mawsimler ham jil dawammdagi ritmler
Biologiyaliq ritmler - geoflzikahq faktorlar ham biologiyaliq 
dawirler menen baylanisli nizamli waqiyaliqta quyash iskerligi 
ham aydin hareketi astronomiyaliq faktorlar bolip, olar aniq 
qaytalamw qasiyetine iye. Jer sharmda baqlanatugm geofizikaliq, 
meteorologiyaliq ham gidrologiyaliq dawirli ozgerisler (atmosfera 
basimmm ozgerip tunwi, teniz, okean betinin koteriliwi ham 
paseyiwi) ham bioritmlerdin kelip shigiwina alip keledi.
Biosferada ham ondagi tirishlikke quyash en kushli tasir 
jasaydi. 
Biologiyaliq 
ritmler 
kosmosliq 
ritmler 
menen 
sinxronlasgan, tigiz baylamsqan.
190

---

Jer betinde temperaturanm mawsimler boymsha ozgeriwi 
baqlanadi, yagmy qisqi suwiqlar bahargi jilli ham jazgi issi menen 
almasadi, ham sol waqitta lgalliq, basim, atmosferanm issiliq 
darejeleri ozgeredi. Bunday jagdaylar oz nawbetinde tiri tabiyattm 
mawsimler boymsha ozgeriwine alip keledi. Tiri organizmlerdin 
dawirligi aylarga tuwra keledi. Maselen, yapon teniz liliyasinm 
kobeyiwi, alma, almurttm giillewi yaki qatar haywanlardagi 
dawirlik mawsimnin belgili aylari, kiinlerine tuwra keledi ham 
bunda organizmlerdin jaqtiliqqa, magnit maydanma tezlik penen 
orientaciya qiliwdagi reakciyalardan kelip shigadi. Adamlarda, 
asirese hayallarda etek keliw aydm malim kiinleri bolip otedi ham 
qaytalamp turadi.
Mawsimlerdin ozgeriwi, dawirligi ortasha ham arqa 
kenliklerde shegaralangan. Sonnan, Rossiyanin Orta Evropa 
boliminde organizmlerdin rawajlamwi ushm qolayli sharayat 6-7 
aydi qurasa, Orta Aziya sharayatinda 9-10 ay dawam etedi. Bul 
dawir keliwi menen har-tiirli shop osimlikler, putalar, terekler 
giilleydi, janlikler hareketke keledi, kobeye baslaydi, quslar bir 
orinnan ekinshi onnga uship keledi. Tungi suwiqlar toqtawi 
menen 
barliq 
osimliklerdin 
birden 
osiwi, 
rawajlamwi, 
haywanlardin kobeyiwi baslanadi. 
Jaz 
mawsimine kelip 
osimlikler tuqim, miywe payda etedi. Qisqi tmishliq dawirine 
tayarlaniwga japiraqlardan zatlar—►shaqalarga—>denege—>tamirga 
qarap agadi, organikaliq zatlar toplanip, qista suwiqqa qarsi 
shidaw energiyasi payda boladi.
Haywanlardagi mawsimlik ritmlerge baharde quslardin uship 
keliwi ham giizde uship ketiwi misal boladi. Arqa polyar krachka 
qusi Arktikada uya saladi ham uship ketiwi dawammda 15 mm 
km den artiq araliqti basip otedi. Qis jaqinlasiwi menen quslar 
migraciyasi toqtaydi. Omirtqali haywanlardm aymmlan qisqi 
tmishliq dawirine tayarlanadi (jiinlcri, parleri qalinlasadi, may 
zatlan denede toplanadi, jaqsi jagdayga migraciyalanadi h.b.).
Tropikaliq zonalarda pasillardm ozgeriwi ham kiinnin 
ozgeriwi sezilgenligi sebepli, kiin ham jaqtiliqtin ekologiyahq 
ahmiyeti onsha kushli sezilmeydi. Bul zonada haywanlardin 
kobeyiw dawirleri qurgaq ham jawinli mawsimlerdin almasiw 
dawirine baylanisli boladi. 
Bir jasaw 
rayoninin ozinde siit
191

---

emiziwshiler, quslar kobeyiwinde waqit boymsha panq boliwi 
mumkin. Ayinm sut emiziwshilerdin kobeyiwi kiinnin qisqargan 
dawirinde (kopshilik quyash qaytanwshi haywanlar), basqa 
haywanlar (kishkene jirtqishlar, kemiriwshiler) kimnin uzaygan 
dawirinde kobeyedi. 
Dala shimshigimn kobeyiw dawiri 
ekvatorga qarap artip baradi.
Haywanlar jerdin bir yarim sharman ekinshi yarim shanna 
otkerilse olardm kobeyiw dawirleri sezilerli darejede ozgeredi. 
Bunday jagdaydi lan, suwin ham qara eshki kibi tuyaqli 
haywanlarda baqlaw mumkin. Olarda kobeyiw dawiri arqa yanm 
sharda oktyabr ayinda bolsa, Jana Zelandiyaga keltirilgen usi 
haywanlar - aprel aymda kobeygen.