Mamleketlik universiteti jumanov m. A

6.4. Fotoperiodliq dawirler
Jerdin quyash atirapmda aylaniwinda jaqtiliqtm mzamli ham 
dawirlik ozgeriwi ham bunm natiyjesinde jil dawaminda kun ham 
tunnin uzmhqlari kelip shigadi. Jaqtiliqtm bunday ozgerislerin 
osimlikler hdm kopshilik haywanlar juda tez sezedi ham kun 
dawaminda jaqtiliq hamde temperaturanm ozgeriw waqtm 
ozlerinshe “olsheydi”. Organizmlerdin kun ham tunnin ozgeriwin 
seziwi, olardin qabil qiliwi ham ozgertiwi fotoperiodliq (jaqtiliq) 
dawir dep aytiladi.
Fotoperiodliq dawirdin tiykargi manisi organizmlerdin 
morfologiyaliq, bioximiyahq ham fiziologiyaliq qasiyetleri hamde 
funkciyalarmin jaqtiliq 
ham 
qarangiliq 
tasirinde 
ritmik 
ozgerislerinen ibarat. Bizge belgili, tek kun ham tunnin uzin - 
qisqaligi jil dawaminda mzamli turde ozgerip turadi ham hesh 
qanday tosmnan jiljiwlar bolmaydi. Bul jagdaydm turaqli ham 
har jili birdey qaytalaniwi organizmlerdin evolyucion rawajlaniw 
processinde denede ritmlerd.n jaqtiliq ozgeriwine mas jagdayda 
rawajlamwina alip keledi.
Fotoperiodizm - ahmiyetli signal - xabarlawshi faktor bolip, 
organizmlerdi 
basqaradi. 
Ortasha 
zonada 
fotoperiodliqtm 
qasiyetleri-klimat 
faktorlan 
fiinkciyasm atqarip, 
kopshilik 
turlerdin rawajlaniw dawirin amqlaydi. Osimliklerde fotoperiodliq 
effekti, olardm gullew, miywelerinin pisiwi aktiv fotosintez 
dawirine tuwri keledi. Haywanlarda bolsa kobeyiw, aziqtin kop, 
nasekomalarda- diapauzalardin keliwi ham olardan shigiw 
waqtma tuwn keledi. Fotoperiodizm tasirinde turli biologiyaliq 
processler - quslardin migraciyasi (olardin uya islewi, mayek 
qoyiwlari), haywanlar junlerinin tusiwi, jilanlardin tulewi siyaqli 
jagdaylar guzetiledi. Lekin, ayinm tiirlerde fotoperiodliqqa 
neytral (biytarep) fotoperiodliq bolip, olarda ozgerisler bolmaydi. 
Sol qatarda, tropikaliq zonada ushiraytugm tereklerdin gullewi, 
miywe payda boliwi, japiraqlardin qurgawi waqit 
boymsha 
shegarasiz sozilgan. 
Bir waqitta bir terekte gul, miywe ham 
qurgap atirgan japiraqti ushiratiw mumkin, sebebi tropikaliq 
zonada kun ham tunnin uzinligi jil dawaminda juda az ozgeredi.
194

---

Ortasha klimatta kopshilik efemer osimliklerde ham fotoperiodliq 
reakciya giizetilmeydi.
Kiinnin uzaqligm amqlaytugm ham osimliklerdin gullew 
dawirine 
otiwi ushm zanir bolgan fotoperiodh reakciyaga 
baylamsh jagdayda osimlikler iish toparga bolinedi. 1.