atirgan, tiri organizmlerdin tasirine ushiragan ham h&zirde UNhirup
atirgan qabatm aytadi.
44-suwret. Biosferada tiri organizmlerdin tarqahwi
Biosfera quramma tiri organizmler him olardin jasaw orinlan
kiredi. Bunda organizmler ortasinda quramali 6/.-ara baylamslar
bar bolip, bir piitkil organikaliq harekettegi sistemani quraydi.
Biosfera
atmosferamn tomengi
b6limi,
gidrosfcrani
ham
litosferamn joqari qatlamlann oz ishine aladi (44-siiwret). Jer
sharmm sirtqi qatti qabigi-litosfera dep ataladi. («litos»-grekshe
tas degen manisti beredi).
Gidrosfera - jerdin suwli, suyiq qabigi (okean, teniz, kol ham
daryalar, muz ham batpaqliq ham 5 km ga shekem terenlikte
321
bolgan jer asti suwlan kiredi). Litosfera ham gidrosfera listinde
100 km biyiklikke shekem atmosfera dawam etedi.
Atmosfera - jer aylamsm orap algan hawa qatlami. Eger
atmosfera bolmasa, onda jer beti tiinde - 100°C qa suwip, kiindizi
- 100°C qa lsip keter edi, demek
ol jerdin qorgamw qatlamida
esaplanadi.
Atmosferamn orta esapta 15 km biyilikke shekem bolgan
tomengi qatlami - troposfera delinedi (grekshe «trope» - ozgeriw).
Troposferadagi hawada asilmali haldagi suw puwlari boladi ham
jer betinin tegis emes lsiwinan olar koship jiiredi.
Troposfera listinde biyikligi 100 km ge jetetugm stratosfera
bar. Stratosferada 20-22 km biyiklikte erkin kislorod 0 2 quyash
nun tasirinde ozonga aylanadi (0 2- ,0 3). Ozon tiri organizmler
ushm qawipli bolgan quyashtm ultrafiolet nurlarm qaytaratugin-
juqa
ozon qatlamm, ozon ekramn payda etedi. Ozon qabati tek
tirishilikti
saqlap
qalmasdan-evolyuciya
rawajlaniwm
da
tamiyinlep turadi.
Atmosfera-jiida kop har-qiyli '..tiri organizmler menen
toymgan bolip, olar hawada aktiv yamasa passiv harekette boladi.
Bakteriya ham zamamqlardm sporalan 20-22 km biyiklikte
ushiraydi, tiykargi bolegi 1-1,5 km biyiklikte tarqalgan.
Litosferamn beti, atomoferanin jerge jaqm qatlami, teren
bolmagan suwlar hamde gidrosferanin
list qatlammda tiri
zatlardm toplaniwm Vemadskiy «Tirishilik perdesi» dep ataydi
(tiri zatlar qatlami).
Uluwma biosfera-quramali sistema bolip, oli ham tiri
tabiyatti oz ishine algan quramali komponentlerden ibarat. Bunda
barha zat
ham energiya almasiw processi baradi. Biosfera
planetanin en lilken ekosistemasi sipatinda uyreniledi.
Jerde 3,5 mlrd. jil aldin tirishiliktin
payda boliwi menen
biosfera payda bolgan dep tariplenedi.
Biosferanin qurgaqliq ham
suw bolimlerinde
tiri
organizimler tarqalgan, hawada tek gana cista, sporalar uzaq
waqit uship jiiriwi mumkin, lekin olar birden-bir substrat listinde,
aziq
bar jerde gana
rawajlanadi (topiraq yaki suw ortaliq).
Biosferanin iistingi qatlami atmosferadan azon qatlamma 25-35
km qalinliq, biyiklik iyeleydi, sol qatlamnin 10-15 km
322
biyikliginde bakteriyalar, sporalar, zamamqlar,
apiwayi duzilgen
basqa organizimler boliwi miimkin. Biosferanin bul qatlami azon
c|atlami ozine say ekran bolip, tiri organizimlerdi ultrafiolet h£m
Inisqa kosmik nurdan saqlaydi bul qatlamlar teniz usti 20-50 km
joqanda boladi.
Jer usti ortaliginda ushiraytugm organizimnin kopshiligi
hawaga, jer ustinen 50-100 m biyiklikte koteriliwi miimkin ayinm
quslar 1000-3000 m biyiklikte ushsa joqari taw,
taw eteginde
ayirim osimlik ham haywanlar 6,5 km biyiklikte jasawga
iykemlesken. Olar sanday balentlikte tomen basimda, kislorod
ham hawada igaliqtm az boliwi, suyiq suwdm joqligina
iykemlesken.
Taw qoylan
Dostları ilə paylaş: