Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Ozbekistanda jer resurslarinan paydalamwdin
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14.7. Ozbekistanda jer resurslarinan paydalamwdin
mashqalalari tw i., ':i 7.4 o,o y* n* 57-suwret. Ozbekistan Respublikasi jer fondi (min. ga / %) 39‘> Ozbekistandagi suwganlatugm jerlerdin 50% ten artigi shorlangan. Asirese Qaraqalpaqstan Respublikasi, Buxara ham Sirdarya walayati topiraqlari kushli shorlangan. Topiraqlarda shirindi mugdari 30-50% ge shekem kemeygen. 2 min gektardan artiq jerler eroziyaga ushiragan. Samal eroziyasi ulken maydandi iyelegen. Suw eroziyasi tiykannan taw aldi, tawli jerlerde quzetiledi ham jaylawlardan naduris paydalaniw, tik janbawirlardi naduns aydaw ham osimlik qaplamimn kemeyiwi natiyjesinde amelge asadi. Bunday jerler Fergana, Surxandarya, Qashqadarya walayatlarmda ken tarqalgan. Ozbekistanda topiraqlardin mineral togin ham zaharli ximiyaliq zatlar menen pataslaniw darejesi har dayim joqari bolgan. Bunday awhaldin tiykargi sebebi uzaq waqit dawaminda joqari onim aliw ham parazitlerge qarsi giires maqsetlerinde ximiyaliq zatlardin hadden tis artiqsha isletilgenliginen. Aqirgi jillarda paxta maydanlanmn kemeyiwi, almasip egiwdin kenirek korsetip beriliwi, mineral toginler, pesticid ham gerbicidler isletiliwinin normallasiwi ham basqa ilajlar topiraqlar jagdayin jaqsilaniwina alip kelmekte. Qalalar ham sanaat processlerinde topiraqlardin awir metallar ham basqa zaharli birikpeler, sonday-aq qorgasin, mis, kadmiy menen kushli pataslaniwi bayqaladi. Asirese Almaliq, Nawayi, Tashkent qalasi ham atirapi topiraqlan kushli pataslangan. Jer qurammdagi ozgerislerdi oz waqtinda aniqlaw, jerlerge baha beriw, keri hareketlerdin aldm aliw ham aqibetlerin tamamlaw ushm jer fondimn jagdaym baqlap tunw sistemasi jer monitoring otkeriledi. Ozbekistan jer resurslarma juda bay. Biraq usi kunge shekem olardan imemli paydalaniw jaqsi jolga qoyilmagan. Respublikada 160 mm gektardan artiq jerler texnogen buzilgan. Jer ham jer resurslarman paydalaniwdi tartipke saliw maqsetinde Ozbekistan Respublikasmda 1998-jili “Jer kodeksi” qabil qilingan. 400 Jer asti qazilmalann saqlaw degende insannm kushli tasiri astmda bolgan jer qatlamin saqlaw, ozgertiw ham paydali qazilmalardan aqilga muwapiq paydalaniw maseleleri tusiniledi. Insaniyat xojaliq alip bariw natiyjesinde jerdin ustingi qatlamma kushli tasir korsetedi. Jer qabigi ustingi qatlammda jaylasqan mineral resurslar insaniyat omirinde juda lilken rol oynaydi. Mineral resurslar degende xaliq xojaligmda ken isletiletugm turli qazilma bayliqlar tusiniledi. Qazilina bayliqlar xaliq xojaliginda isletiliwine qarap janiwshi paydali qazilmalar-komir, neft, gaz; metall paydali qazilmalar turli rudalar; metall bolmagan paydali qazilmalar taw ximiya shiyki zatlari, otqa shidamh materiallar, qunlis materiallan ham basqalarga bolinedi. Adamlar burinnan jer astinan paydali qazilmalardi alip isletip kelgen. Jamiyet tariyxi tiykargi isletilgen qazilmalar atina saykes “tas dawiri”, “bronza d&wiri”, “temir dawiri” dep atalgan. Waqit otiwi menen paydali qazilmalardi izlep tabiw ham isletiw imkaniyatlarida asip bardi. Hazirgi kunde insaniyat miitajlikleri ushm jilma 120 mlrd tonna dan artiq paydali qazilmalar, turli deneler iske salmbaqta. Paydali qazilmalar xaliq xojaligmm turli tarmaqlari ushm shiyki zat bolip xiztnet etedi. Pan ham texnikamn rawajlamwi, insaniyat mutajliklcrinin osiwi natiyjesinde paydali qazilmalardi izlew, isletiw k61emi asip barmaqda. Hazirgi dawirde insaniyat paydalanatugin mincrallar ham taw jinislarinin sani 3500 den artiq. Taw kan sanaatmda tiykarinan 250 tiirden artiq mineral shiyki zatlar: janilgi ham energetik shiyki zat neft, gaz, komir, uran, ham basqalar; qara ham renli metallar; ximiyaliq shiyki zatlar, qurilis matcriallarman paydalamladi. Qazilma bayliqlar tawsilatugin ham qayta tiklenbeytugin tabiyiy resurslarga kiredi. Qazip aliw bansinda texnologiyamn talapqa juwap bermewshiligi natiyjesinde komirdin 45 %, nefttin 60 % shekem, metallardin 25 % shekem qalip ketedi. Metall rudalan bayitilganda metalldiri bir bolegi ham ruda emes minerallar taslap jiberiledi. Bunday tartipsizlikler kanlerdin tez gana jaramsiz awhalga keliwine sebep boladi. Mineral shiyki Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|