Mamleketlik universiteti jumanov m. A

taw, shol, togayzar 
ham 
dalanliq 
togaylarma ajiratiladi.
Hazirgi waqitta 
taw togaylan 
311 min ga maydandi iyeleydi, 
tiykargi osimligi arsha esaplanip, qalganlan har tiirdegi terek ham 
putalardan ibarat.
Shol togaylan 
2,4 mln. ga dan ibarat. Bunday togaylardid 
tiykargi osimligi seksewiller esaplanadi.
Togaylar 
bunnlan juda tigiz bolip, hazirgi kunde 25 min 
ga
maydanda saqlamp qalgan.
Dalanliq togaylan 
madeniy iqlimlastmlgan tereklerden 
ibarat bolip, olar 12 min ga dan ibarat.
Jaylaw 
togaylan 
sharwashiliqti 
ken 
masshtabta
rawajlandiriw makam, olardm maydam 22,8 mln.ga, 
pishejizarlar
109,3 min ga di iyelegen. Lekin jaylawlardm maydam 
jildan-jilga
qisqanp barmaqta. Sebebi sholde turli qunlislar, qala ham 
awillar
qunw, sanaat karxanalan, gidrotexnikaliq qunlislar, 
qazilma
bayliqlardi iske qosiw, temir ham avtomobil jollann quriw 
natiyjesinde jaylawlar maydani kemeymekte.
Jaylawlar onimdarhgm asinw ushin joqari onimdarli ot-jem 
osimliklerinin qurgaqshil ham qumli sharayatlarga iykemlesken 
turlerinin tuqimlarm egiw, yagniy qara seksewil, aq seksewil,
412

---

rlicrkez ham basqa puta ham 
yarim putalardi kobeytiw, 
|jiyl;iwlardi basqariwdi kusheytiw k erek .
Jer sharmdagi biologiyahq ja q ta n aktiv kislorodtin 60% ten 
iislnmm togaylar islep shigaradi. O la r ekologiyaliq sistema menen 
alinosfera arasmdagi kislorodtin t e n salmaqlihgm saqlap turadi. 
I’ogay azonh perdeni de (ekrandi da) payda etedi. Bui perde 
mlamlar menen haywanlari kushli ultratiolet nurlarman saqlaydi. 
I'ogaydm jalgiz agashi 24 saat ishinde ush adam emin erkin dem 
alatugm kislorodti ozinen bolip shigaradi.
Sonday-aq togaylardan jilm a 200 min tonna zamamq, 4 min
l. har-qiyli jemisler teriledi. Jab ay i miyweli togaylar 6 min ga 
jcrdi iyeleydi. Olardan alinatugm kedrdin tuqimlari, grek 
цо/asimn miyweleri, leshina h a m buktin tuqimlari aziq-awqat 
sipatmda ham texnikaliq may a liw ushm paydalaniladi. Togay 
isliindegi ashiq maydanlar mal jay law g a ham ot-shop tayarlawga 
qolayli boladi. Bunnan tisqan togaylar jer betinin klimatin 
jclilistiriwde, tabiyattagi suw balansm retlestiriwde topiraqti ham 
diirya jagalarm bekkemlewde 
ham sanitariyaliq gigienam 
jaqsilawda lilken ahmiyetke iye. Sebebi olar qis kunleri kop 
mugdardagi qardi ham jawm -shashindi ozinde toplaydi.
Oytkeni togayda qar aste-aqirmliq penen eriydi. Bui 
ilaryalardm bir qalipte suw 
menen tamiyinlenip turiwma 
miimkinshilik beredi. Eger togaylar atiz jagalannda poloslar 
Imyinsha egilse, olar sol jerdegi eginlerdi qurgaqshiliqtan saqlap 
luradi. Sonday-aq togaylar estetikahq ahmiyetke de iye, olar 
adamnin den sawhgin saqlawda й1кеп rol atqaradi. Togaylardm 
stiliwh^i jaziwshilarga, xudojniklerge kompozitorlarga koterinki 
yosh, joqari lazzet ham ilham beredi. Ayirim togay osimliklerinin 
japiraqlarman ham giillerinen fitoncidler bolinip shigadi. Olar 
ziyanli mikroorganizmlerdi oltiredi. Misali 1 ga maydandagi 
mojjevilnik osimligi 1 sutkada 30 kg shekem fitoncid bolip 
shiganp, hawam tazalawga ja r dem etedi. Togaylar adamlarda 
payda bolatugxn juqpali awinv^larga qarsi guresedi. Solay etip 
logaylar tirishilik ushm ulken xizm et atqaradi. Тек gana togaydm 
u-kracionhq ahmiyeti onm agashman onlagan marte joqari boladi.
4-13

---

Dunya juzindegi togaydm uliwma maydanv 4 mlrd ga m 
quraydi. Olar qurgaqliqtin 31% ten aslam aymagm iyeleydi. Ornn 
agashlarmin qon 350 mlrd m3 ten ziyat. Togay qorlann har bir jan 
basina bolgende Kanadada 24,5 ga, Finlyandiyada 5,3 ga, 
Norvegiyada 2,3 ga, AQSh ta 1,8 ga, Evropa ellerinde 0,1-0,4 ga 
togaydan tuwra keledi.
Togaylardin qisqanwma, tiykarman, adamlardm xojaliq 
hareketi ham awil-xojaligm rawajlandinw ushm olarga har turli 
antropogen faktordm tasiri kiishli boldi. Misali, ort payda boliw, 
agashlardi shabiw, mal jayiw, transport hareketleri h.t.b. jatadi.
Togay maydanlarmm har-qiyli tasir menen keskin qisqanwi 
jer betindegi tabiyiy sharayattin kushli ozgeriwine sebepshi 
boladi. Olar darya ham kollerdin suwsizlaniwma, qiyratiwshi suw 
tasqmlanmn payda boliwma, topiraq eroziyasmm kusheyiwine 
ham klimattm ozgeriwine alip keledi. Togaylardin nabit boliwi 
sebebinen kelip shigatugin suw tasqmlan jer sharmin kopshilik 
aymaqlarina har jili jiida й1кеп ziyan keltiredi.
Orta Aziya regionmda togaylar tiykarman Amiwdarya, 
Sirdarya, Zarafshan, Tedjen, Murgab, Svimbara, Chandra, Atrek, 
Vaxsh, II, Chu ham t.b. daryalarmin quyarhqlarmda ham 
suwgarilatugm jerlerinde jaylasqan. Olardin ishinde en kop 
tarqalgan agash porodalannan tallar, torangillar, jiydeler, jmgillar 
ham shengeller bolip esaplanadi.
Hazirgi waqitta Orayliq Aziya respublikalari jerlerinin koplep 
ozlestiriliwine baylanisli, togaylar kobinshe Vaxsh, Sirdarya ham 
Amiwdaryanm tomengi terrasalarmda; jinishke jolaqlar tiirinde 
ushirasadi.
XX asir baslannda Ozbekistan togaylarmm maydam 4-5 
marte qisqardi. Dunya togaylan jagdayi da qanaatlandirarli 
darejede emes. Bugan har-qiyli faktorlar, maselen, ort, 
togaylardin kesiliwi asip ketti.
Fergana oypatliginm suwganlatugin aymagmda Qaradarya 
ham Aqbura jagalannda, teniz qaddinen 1000 m biyiklikte 
togaylar bar. Olardin qurammda tal, jiyde, oblepixa, shipovnik, 
barbaris, qaym ham t.b. ushirasadi. Tajikistan Respublikasinda
414

---

togaylar tiykarman Vaxsh daryasinm tomengi agisinda jaylasqan. 
«Tigrovaya balka» qorigmda kobinese tallar, jiydeler ham 
oblepixalar osedi.
1973-jili Amiwdarya, Sirdarya, Surxandarya, Zarafshan, 
Chirchik daryalarmin boylarinda togaylar jinishke jolaqlar 
formasmda saqlanip, olardin uliwma kolemi 1660 mm ga ш 
quragan bolsa, 1985-jilga kelip bul togaylardin maydam 20 esege 
kemeygen, barligi bohp 85,5 mm gektar togay qalgan. Bul 
maydanmn 59,9 min gektan togay menen jabilgan. Hazirgi 
waqitta barliq togayliqtm 59 Amiwdaryamn bunngi ham hazirgi 
deltasma jamlengen, olar joqan ham ortasha onimliktegi agash 
resurslanna iye. Orta Aziyamn togaylanmn en kop taralgan 
aymagi bolip tabiladi. Olar Amiwdarya ham omn tiykargi 
kanallannm jagalannda jinishke lenta formasmda ushirasadi. 
Amiwdarya boylarinda Nazarxan togay, Bekbay togay, Baday, 
Samanbay, Xojakol togay dep atalatugm togayliqlar bar. 
Quwamshjarma kanalmm jagalannda Nunm tiibek togay, al 
Kegeyli kanalmm boymsha Shortabay togay, Erkin togay 
jaylasqan. Azgana kolemdegi togayliqlar Qazaqdarya jagalannda 
ushirasadi. Uliwma, togaylardin 55% ti Amiwdaryanm qubla 
boliminde osedi.