Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Qadagalaw ushin sorawlar ham tapsirmalar
1. Litosferanm duzilisi ham onm 
bolimlerine sipatlama 
berin.
2. Jer sharmda topiraqlardin tarqaliw zonalan qanday?
3. Topiraq onimdarligi degende neni tiisincsiz?
4. Topiraqtm buziliwi (eroziyasi) ham onin qanday tiirlerin 
bilesiz?
5. Topiraqlardin 
pataslaniw 
derekleri ham tiykargi 
birikpelerine sipatlama berin.
6. Ozbekistanda topiraq qatlamin 
pataslawshi tiykargi 
derekler?
7. Topiraq qatlami rekultivaciyasmih qanday usillan bar?
8. Jer asti qazilmalarman unemli paydalamw mashqalalan 
haqqinda tusinik berin.
9. Ozbekistanda qanday mineral resurslardan paydalamladi?
10. Ozbekistanda jer resurslarm qorgaw boymsha qanday
mzam ham qararlardi bilesiz?
405

---

XV 
BAP. BIOLOGIYALIQ RESURSLARDI QORGAW
MASHQALALARI
Tayanish sozler: Osimlik, haywanlar, biologiyaliq resurslar,
biologyaliq kop turlilik, M illiy strategiya ham H areket rejesi,
togay resurslari, «Q izil kitap» Qorgalatugin tabiyiy aymaqlar,
qoriqxanalar, buyirtpaxanalar, biosferaliq rezervatlar.
15.1. Osimlik ham haywanlardin biosferadagi roll ham
ahmiyeti
Osimlik ham haywanlar _ rdin tirishilik qabigi - biosferamn 
tiykargi komponentleri bolip, olar tawsilatugin, biraq qayta 
tiklenetugin tabiyiy resurslarga kiredi. Sonin menen birge olar 
biologiyaliq 
kop-turliliktin 
tiykan 
esaplanip, 
biosferadagi 
turaqliliqti tamiyinleydi (58-siiwret).
58-suwret. Turler kop-turliligi
406

---

Osimlik ham haywanlar planetamizdm genofondi esaplanadi 
ham har-bir tiir tabiyatta oz omina iye. Biosferada zat ham 
energiya aylamsi tek usi tiri organizmler qatnasinda amelge asadi. 
Insanlardin omirin osimlik ham haywanlarsiz koz aldimizga 
keltirip bolmaydi. Olar aziq-awqat, kiyim-kenshek, dari-darman, 
turaq-jay bolip xizmet etedi. Biokoptiirlilik - jamiyettin 
ekonomikahq, ekologiyahq ham madeniy - estetikaliq talalarin 
qandmwdin tiykargi ham aktual resursi esaplanadi.
Osimlikler - tirishilik tiykan esaplanip, olar tawsilatugin 
tabiyiy resurslarga jatadi ham olardi qayta tiklewge boladi. 
Hazirgi diinya jiizinde 500 minnan aslam osimliklerdin turi bar. 
Tabiyattagi zatlardm aynalismda osimliklerdin roli ulli. 01 
osimliklerdin denesinde jiiretugm fotosintez processi arqali 
amelge asmladi. Osimlikler denesindegi jasil pigment - xlorofill 
daneshesi arqali kun energiyasm 
ozine qabillaydi ham onin 
jardeminde sirttan qabillagan komir qishqil gazin ham suwdi 
biriktirip, jilma 200 mlrd. tonnaga jaqm energiyaga bay 
organikaliq birikpelerdi smtezleydi.
Bunnan tisqan osimlikler, yagniy jasil osimlikler sebepli 
fotosintez processi bolmasa, hawadagi uglerod (C02) okisi nm 
mugdan kobeyip adamlar ham haywanlar nabit bolgan bolar edi. 
Biraq atmosferadagi suw betinen ham topiraqtan kelip atirgan sol 
C 0 2 gazi osimlikler tarepinen jutihp, fotosintez natiyjesinde jasil 
osimlikler jilma 5 TO11 tonna kislorodti shigaradi.
Solay etip, fotosintez arqali jer sharindagi suw 5,8 mln jiida, 
atmosferadagi kislorod 5800 jiida, karbonat angidrid 7 jiida bir 
marte tazalanip turadi.
Fotosintez jasil osimlikler osetugm jer shanmn barliq 
aymagmda otedi. Misali qurgaqliqta osetugm jasil osimlikler 
jilma shama menen 20-30 mlrd tonna, aymm ilimpazlardm 
esaplawlarma qaraganda, hatteki 100 mlrd tonna komir qishqil 
gazin ozine siniredi. Usinday k61emdegi komir qishqil gazin 
okean fitoplanktonlan da ozlestiredi. Solay etip, jer betindegi 
barliq jasil osimlikler fotosintez processi natiyjesinde har jili 177 
mlrd t. organikaliq zatti payda etedi. Onin 122 mlrd tonnasin 
qurgaqhqtagi osimlikler (70 mlrd t.togaylar), 55 mlrd t. suw 
osimlikleri payda etedi. Jasil osimlikler tiykarmda jer asti qazilma
407

---

bayliqlannan neft, tas komir, janiwshi gaz, janiwshi slanec, torf 
ham t.b. payda bolgan.
Tabiyattagi zat aynalasinda jasil osimlikler ulken rol atqaradi. 
Organikaliq zat payda etiwde olardan topiraqtan tarnm arqali 
algan mineral zatlari da bugan qatnasadi. Bul zatlar qaytadan 
haywan ham osimlik qaldiqlan yamasa mineral toginler turinde 
topiraqqa aralasadi.
Olar hawadagi shandi tazalap, om kislorod penen bayitadi. 
Olar topiraqti eroziyadan saqlaydi, jiljimah qumlardi bekitiwge 
paydalamladi. Jasil osimlikler adamlardin estetikaliq jaqtan 
rahatlemwine xizmet etedi.
Juwmaqlastmp 
aytqanda, 
jasil 
osimliklerdin 
azayiwi 
biosferanni tirishiliginih buziliwma alip keledi. Sonliqtan 
ekologiyahq sistemanm bir putinligin, biosferamn normal 
tirishiligin saqlaw ushm diinya jiizindegi barliq osimliklerdi 
qorgaw zanir.
Haywanatlar 
dunyasi 
- 
tabiyiy 
ortaliqtm 
birden-bir 
komponenti. Olar tabiyattagi tirishiliktin rawajlamwina ozlerinin 
salmaqli ulesin qosadi. Ayinm haywanlar adamlar ushm awqatliq 
zat bolsa, ekinshisi olardi mamiq teriler menen tamiyinleydi, al 
lishinshisi dari-darmaq ondiriw ushm shiyki zat waziypasm 
atqaradi. Topiraqti payda etiwde, omn quramm jaqsilawda ham 
onimdarhgm asinwda haywanlardin xizmeti ulli. Bul haywanlar 
topiraqti jumsartadi, onih qatlamlarma hawanin ham igalliqtin 
kiriwme jagday tuwgizadi, osimlik qaldiqlarm maydalap, olardi 
topiraqqa 
aralastinp, 
topiraqtm 
onimdarhgm 
arttiradi. 
Osimliklerdin 
shanlaniwinda, 
tuqim 
ham 
miywelerdin 
tarqaliwmda da haywanlardin qatnasi bar. Ayinm jirtqish quslar 
bolsa ziyankeslerdi qinp, osimlikler onimdarhgm asiraydi yamasa 
ayinm nasekomalar osimliklerdi ziyankeslerden qorgaydi. Usmin 
menen birge kopshilik haywanlar osimliklerdi jep, olardm 
qatlammin jaqsilaniwma, al geypara waqitlarda osimliklerdin 
ziyanlamwma 
da 
sebepshi 
boladi. 
Bunnan 
tisqan 
olar 
osimliklerge awinwlar taratip, ken aymaqtagi osimlik diinyasin 
nabit etedi.
Ayinm haywan tiirleri biz ushm belok, may, siit, basqalari 
transport sipatmda, liylerdi qorgawda, ziyankesler menen
408

---

giiresiwde biyminnet xizmet etedi. Haywanlar biologiyaliq 
resurslardm ajiralmas bolegi ham olar tabiyatta zat ham energiya 
almasiwinda ahmiyetli rol oynaydi.