9 -ámeliy jumıs: Ximiyalıq talshıqlar klassifikaciyası, olardıń túrleri, ózgesheliklerin anıqlaw Ximiyalıq talshıqlar, sabaqlardı jaratılıwı hám olardıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti

9 -ámeliy jumıs: Ximiyalıq talshıqlar klassifikaciyası, olardıń túrleri, ózgesheliklerin anıqlaw
Ximiyalıq talshıqlar, sabaqlardı jaratılıwı hám olardıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti. Ximiyalıq talshıqlar XVIII ásirdiń aqırlarında jaratılǵan bolıp, XIX ásir baslarınan baslap az-azdan kóplegen rawajlanǵan mámleketlerde bul túrdegi talshıqlar sanaat kóleminde islep shıǵarıla baslandı. Mısalı nitrat cellyulozadan 1891 jılı jipek tárizli talshıq (Fransiya), 1905 jılı celyuloza ksantogenatinan viskoza sabaǵı (Angliya), birinshi jáhán urısınan keyin, 1919 - 1922 jıllar, acetat sabaqları (Angliya, Fransiya, AQSH) sanaat kóleminde islep shıǵarıla baslandı hám 1920 jıllardan baslap, jasalma talshıq islep shıǵarıw júdá tez ósip ketti. 1930 jıllarǵa kelip birin-ketin sintetik talshıqlar islep shıǵarıw jolǵa qóyıla baslandı hám 1968 jılǵa kelip dúnya boyınsha islep shıǵarılıp atırǵan sintetik talshıqlar muǵdarı jasalma talshıqlar muǵdarınan asıp ketti.
Ximiyalıq talshıqlar tábiy talshıqlardan kóplegen abzallıqları menen parıq etedi. Ximiyalıq talshıq islep shıǵarıw ushın kem miynet sarplanadı. Mısalı, ǵozanıń islew beriliwden , shigitten bir tonna paxta talshıǵın ajıratıp alıwǵa 200 jumıs kúni; bir tonna sabalǵan jún talshıq alıw ushın 350-400 jumıs kúni sarplanadı. Bir tonna viskoza shtapel talshıqlardı alıw ushın, cellyuloza hám basqa shiyki onimlerdiń alınıwına ketken miynetti qosıp esaplanǵanda, kóbi menen 50 jumıs kúni sarplanıwı múmkin. yamasa ximiyalıq talshıq óndiriske, paxta hám jún talshıq óndiriske qaraǵanda, 6 ret kem jumısshı talap etiledi. Ximiyalıq talshıq óndiriste bir tárepden, miynet kem sarplansa, ekinshi tárepden, az waqıt ishinde kóp ónim tayarlaw múmkin. Ximiyalıq talshıqlar alıw ushın onsha kóp qárejet sarplanmaydı hám bunday talshıq islep shıǵarıwdı tez kóteriw múmkin.
Ximiyalıq talshıqlar islep shıǵarıw ıqlım, hawa rayınıń qolaysız keliwi hám máwsimge baylanıslı emes. Olardı jıl boyı islep shıǵarıw múmkin. Ximiyalıq talshıqlar tábiy talshıqlarǵa salıstırǵanda bir qansha arzanǵa túsedi. Sol sebepli ximiyalıq talshıqlardan tayarlanǵan ónimler arzan boladı.
Tabiyiy talshıqlardıń qásiyeti ózine tán bolıp, olardı tek bir az ózgertiw múmkin, sebebi bul talshıqlardıń tiykarı bolǵan joqarı molekulyar birikpe cellyuloza beloktan ibarat. Kerisinshe, ximiyalıq talshıqlardı hár túrli qásiyetli qılıp alıw múmkin. Xalıq xojalıǵınıń talabına muwapıq, olardıń qásiyetlerin tez hám ańsatlıq penen ózgertiw, talshıqlardıń eń qımbatlı abzallıqları esaplanadı.
Ximiyalıq talshıqlar alıwda hár túrli sintetik polimerlerden paydalanıladı, talshıqlardıń ózgesheliklerin ózgertiw bolsa polimerlardiń fizika hám ximiyalıq ózgeriwine baylanıslı boladı. Monomerlerni qayta islew arqalı alınǵan polimerden sintetik talshıqlar islep shıǵarıw texnologiyası tiykarında hár túrli qásiyetli talshıq alıw múmkinshiligi tuwıladı. Mısalı, monomerlerden juda bekkem, túrli transport qurallarınıń dóńgelekler ushın pokrishkalar tayarlawda isletiletuǵın kord jipten tartıp, kórkem hám elegant toqımashılıq ónimler óndiriske jaramlı, júdá jumsaq hám sabaqlar alıw mumkim. Ximiyalıq talshıqlardıń mikroskop astında kórinishi
1.27- suwretde berilgen.


1. 27-súwret. Ximiyalıq talshıqlardıń mikroskop astında kórinisi.

Ximiklerdiń ilimiy - izertlew jumısları nátiyjesinde paxta hám júnge qaraǵanda bir qansha bekkem hám túrli qásiyetlerge iye bolǵan jip hám talshıqlar
jaratıldı. Ásirese ximiyalıq hám tábiy talshıqlar qospasınan toqılǵan toqımashılıq ónimleri taza talshıqtan toqılǵan ónimlerden ózleriniń unamlı qásiyetleri menen ajıralıp turadı.
Eger jún talshıqqa 20 -30 % ximiyalıq talshıq qosılsa, onnan toqılǵan trikotaj bekkemligi eki ret artadı, paxta talshıǵına 40-45 % lavsan talshıq qosılsa alınǵan gezleme jeńil, jıyrılmaytuǵın, bekkem, súykelisiwge shıdamlı hám taǵı basqa unamlı ózgesheliklerdi kórinetuǵın etedi.
Sintetik talshıqlardıń kóbisi júdá bekkem hám jumsaq boladı. Bunday talshıqlardan tayarlanǵan buyımlar jıyrılmaydı, olardı utyuglese de boladı. Búrmeleri hám taxtları juwılǵannan keyin de saqlanıp qaladı, kem kirleydi, boyalǵan buyımlardı reńi bekkem boladı, quyash nurı hám ıǵallıq tásirinde (juwılǵanda) aynımaydı, hawa rayı, quyash tásirine shıdamlı, shirimeydi. Ximiyalıq talshıqlardı qálegen qalıńlıqta suw sińiretuǵın etip tayarlaw múmkin.
Sonıń menen birge sintetik talshıqlar reńi, ózgeshelikleri tárepinen xalıq tutınıw buyımları islep shıǵarıw ushın kerekli shiyki onim bolıp, ayırım ózgeshelikleri menen tábiy talshıqlardan ústinlik etedi. Bunday talshıqlar tiykarında toqılǵan hám tayarlanǵan materiallardan tigilgan teri buyımlar, úst kiyimler, trikotaj, kiyim-kenshekler, ayaq kiyim hám taǵı basqalar tábiyiy talshıqlardan tayarlanǵan buyumlardan sira qolıspaydı. Sonıń menen, bunday materiallardan tayarlanǵan buyımlar tábiyiy shiyki onimnen tayarlanǵan buyımlarǵa qaraǵanda arzan boladı.
Ximiyalıq talshıqlardıń ayırım kemshilikleri, mısalı kem ızǵar jutıwı (gidrofobligi), elektrostatik zaryad jıynawı, jaman boyalıwı ximiyalıq usıllar menen modifikaciyalaw yamasa olardı basqa talshıqlar (tábiy hám ximiyalıq) menen aralastırıw, sopolimerlew sopolikondensatsiyalaw arqalı tártipke salınbaqta hám de jańa túrdegi talshıq payda etiwshi polimer hám ılaydan islengen sopolimerler jaratıw boyınsha ilimiy jumıs hám izertlewler alıp barılmaqta. Joqarı sapalı gezleme hám trikotaj buyımlar tek ǵana tábiyiy talshıqlardan (paxta, tábiyiy jipek) tayarlanbay, bálkim sap ximiyalıq talshıqlardan hám olardı tábiy yamasa basqa túrdegi ximiyalıq talshıqlar menen payda etken qospalarınan tayarlaw kórilip atır. Sonıń menen birge jún hám jún menen tábiy yamasa ximiyalıq talshıqlar qospalarınan tayarlanatuǵın hám de zıǵır, kenep, jut hám keneplerdiń paqalınan qabıqlaqlarınan alınatuǵın talshıqlar tiykarındaǵı gezlemelerdi islep shıǵarıw jolǵa qoyıladı.
Dúnya boyınsha ximiyalıq talshıqlar úlesi, 2020 - 2030 jıllarǵa barıp, toqımashılıqta isletiletuǵın barlıq talshıqlardıń 90 -92 protsentti, yaǵnıy maksimum muǵdarın iyelewi boljanbaqta.
Ximiyalıq talshıq alıwda isletiletuǵın shiyki zatlar

Viskoza talshıq hám sabaqları, mıs-ammiak talshıǵı hám de acetat sabaqlardı alıwda paxta, aǵash, qamıs hám basqa, ósimlikler cellyulozasınan paydalanıw múmkin. Viskoza talshıq hám sabaqları tiykarınan aǵash cellyulozasınan alınadı. Mıs-ammiak talshıǵı hám acetat sabaqlardı alıwda shiyki ónim esaplamǵan acetilsellyuloza paxta cellyulozasınan yamasa quramında α-sellyuloziyası 96 procentten kem bolmaǵan aǵash cellyulozasınan paydalanıladı. Sonıń menen birge shiyki ónim retinde paxta tazalaw zavodları hám toqımashılıq hám jeńil sanaat kárxanalarında paxta talasından payda bolatuǵın shıǵındılardan da paydalanıw múmkin (1.8 - keste)

1.8-keste

Dúnya kóleminde paydalanılıp atırǵan toqımashılıq talshıqlar úlesi, procentte
Tolalar
Jıllar Paxta Jún hám tabiyiy jipek Ximiyalıq talshıq 1950 71 11 18
1960 68 9 23 1970 53 8 39 1980 35 5 60 2000 12 2 86
2020-2030^* 6-7 -2 90-92 *⁾ Dúnya informaciya beriw mekememesiniń maǵlıwmatı.
Belok talshıqları ósimlik yamasa haywanlar oksilidan alınadı. Belogınan Beloklar eń quramalı joqarı molekulalı birikpe bolıp, olar bioximiyalıq sintez nátiyjesinde payda bolatuǵın aminokislatalardan turatuǵın polimerler bolıp tabıladı. Belok talshıqlar ishinde kazein talshıǵı kóbirek islep shıǵarıladı. Bul talshıq ushın shiyki onim retinde sútten alınatuǵın kazein belogı qollanıladı. Mákke hám jer ǵoza belokınan, gósh, haywanlar terisi konserva, balıq sanaatı shıǵındılarınan da talshıq alıw usılları islep shıǵılǵan.
Poliamidlerdiń shiyki ónimi Σ-kaprolaktam.
Poliefir talshıqlar (mısalı lavsan talshıǵı) ushın shiyki ónim retinde dimetiltereftalat, (DMTF), tereftal kislota, etilenglikol va etilen oksid isletiledi. Tereftal kislota jáne onıń paydası DMTF neft hám taskómir smolaları ónimlerin qayta islep alınadı.
Poliakrilonitril tiykarındaǵı polimer hám sopolimerlerden alınatuǵın talshıqlar mısalı nitron, orlon, akrilan hám taǵı basqalar ushın isletiletuǵın tiykarǵı manomer akrilonitril etilen oksid, acetilen, acetaldegid, popilen, ammiaklardan alınadı.
Polivinilspirt talshıq tiykarı polivinilspirt óz monomeri - vinilspirtten emes, bálkim polivinilacetattı bóleklep alınadı. Vinilacetat bolsa aceton hám sirke kislotadan alınadı.
Polivinilxlorid hám xlorin talshıqlar ushın polimerler hám sopolimerler (polivinilxlorid, xlorlangan polivinillxlorid) vinilxlorid jáne onıń akrilonitril, vinilacetat, vinilidenxloridler menen payda etilgen qospasın sintezleb alınadı. Bul monomerler óz gezeginde acetilen hám etilennen alınadı.
Sonıń menen birge, teflon (polifen) talası politetraftoretilennen, ftorlon modifikaciyalanǵan politetraftoretilen, triftorxloretilen hám quramında ftor bolǵan polimer hám sopolimerlerden, poliolefir - polietilen hám polipropilennen alınadı. Olardı sintezlewde etilen, propilen, acetilen, vodorod ftorid, xlorofon hám taǵı basqalardan paydalanıldı.
Ximiyalıq talshıq alıw kárxanalarına cellyuloza, onıń efirleri, sintetik polimer keltirilishi yamasa talshıq cellyuloza efirleri hám sintetik polimerler sol kárxananıń ózinde sintezleniwi múmkin. Sonıń sebebinen ayırım kárxanalar ushın tábiy polimerler hám olardıń ónimleri, sintetik polimerler shiyki onim bolsa, ayırımlarına -monomerler shiyki ónim esaplanadı. Monomerler bolsa arnawlı ximiyalıq kárxanalarda tayarlanadı.