Dunya juzinde tek songi 440 jil ishinde barliq togaydm 4/2
bolimi joq etildi. Qisqa tariyxiy dawirde 500 min ga togay
shabihp sholistanliqqa aynaldmldi. Ilimpazlardm pikiri boymsha
Saxara ham Orta Aziya shollerinde burin qalm togayhqlar bolgan.
Biraq adamlardin panqsiz paydalamwi ham jer ashiw maqsetinde
togaylardi ortewi natiyjesinde olar sholistanhqlarga aynalgan. Bui
tuwrali ulli geograf A.Gumboldt bilay deydi: «Adamlar ozine gez
kelgen togaylardi kushli paydalanip ham joq etip, omn omin
sholistanhqlarga aynaldiradi». Sanaattm
hazirgi tez pat penen
rawajlaniwi, adamlardin j ana jerlerdi koplep ozlestiriwi togaylardi
joq etiwge ahp kelmekte.
Solay etip adamlardi xojaliq is-hareketinin natiyjesi kopshilik
togaylardin qayta qalpine keliwin qiyinlastirip atir. Misali, 30-
jillardm basinda Amiwdaryanm quyar ayaginda togaydm uliwma
maydani 300 min ga dan aslam edi. Hazir onin maydam tek 30
min ga ni quraydi, yagniy 90% ke qisqardi.
Nunm tubek togayinin maydani 1975 jili 12 min ga bolsa, ol
1990-jili 52,2 mm gektarga azaydi. Usi dawir ishinde Bekbay
togayi 2500 gektardan 34,8 gektarga, Samanbay togayi 3200
gektardan 80,4 gektarga, Nazarxan togayi 1200 gektardan 52,2
gektarga, Shortanbay togayi 3800 gektardan 70
gektarga ham
Erkin togayi 4000 gektardan 72,5 gektarga qisqardi. Togaylardin
bunday qisqariwina tiykarman adamlardin xojaliq hareketi ham
awil xojahgin rawajlandmw ushm olarga har turli antropogen
faktordm tasiri kushli boldi. Antropogen faktorlardi eki toparga
boliwge boladi. Omn birinshi topanna regionalliq hareketler
natiyjesinde darya agislarm retlestiriw
ham suw basseynindegi
suwganlatugin jerlerdin maydanmin keneyiwi kiredi, al ekinshi
topanna antropogen faktorlardm togaylarga tikkeley tasiri, yagniy
ort payda boliw agashlardi shabiw, mal jayiw, transport
hareketleri jatadi.
Regionalliq antropogen faktorlar tasirinen togaylardin
maydanmin azayiwi olardin uliwma
koleminin qisqariwina suw
rejimlerinin ham topiraqtm gidrogeologiyaliq jagdaylarmin
ozgeriwine alip keledi. Bui togaylardagi zat almasiwm tezletedi
416
ham sol oringa tan bolgan tabiyiy sharayat togayga har-qiyli tasir
etedi.
Hazirgi waqitta biraz togay ortten nabit boldi. Ol tiykarman
adamlardm is-hareketinen kelip shigadi ham togaydin uliwma
kolemin qisqartip, agashlardin qurihsmin ozgeriwine,
olardin
turlerinin azayiwma alip keledi.
Togay maydanlannm har-qiyli tasir menen keskin qisqanwi
jer betindegi tabiyiy sharayattin kushli ozgeriwine sebepshi
boladi. Olar darya ham kollerdin suwsizlamwma, qiyratiwshi suw
tasqmlamun payda boliwma, topiraq erroziyasmin kusheyiwine
ham klimattm ozgeriwine alip keledi.
Togaylardin nabit boliwi
sebebinen kelip shigatugm suw tasqinlan jer sharinin kopshilik
aymaqlarma har jili jiida lilken ziyan keltiredi. Misali, Qitay,
Hindistan, Arqa ham Tiislik Amerika, Batis Evropa ellerinde,
Braziliyada, 1927-jili Missisipi daryasmin tasip ketiwinen 250
adam olgen, 1,5 min bas mal suwga ketken ham 300 min dollar
ziyan keltirgen. Qitayda 1931-jili daryalar tasip, 16 provinciyam
suw basqan, esapsiz adam ham birqansha min gektar egislik jerler
ziyanlangan. Bunday suw basqmi hazirgi
waqitta da ushirasip
turadi.
Dostları ilə paylaş: