Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Podisma pedestris stenotherm
turge kiredi, lekin onm 
stenotermliligi ortaliqtm igalliq darejesine qarap ozgeredi. 
Sonday-aq Qubla Alptin qurgaq iqlimmda bul nasekomalardm 
stenotermligi 
ayqm kemeyip, kenirek tarqaliw qabiletine iye 
boladi. Arqanm igalli rayonlannda bolsa stenotermlik qasiyeti 
saqlanadi (malim areal ishinde ushiraydi.)
Sheklewshi ekologiyahq faktorlar. Tabiyattagi hamme 
ekologiyahq 
faktorlar 
birgelikte, 
quramali 
qatnasta 
tiri 
organizimlerge bir waqitta tasir qiladi. Bunday ekologiyahq 
faktorlar jiymdisina konstellyaciya delinedi. Misali, optimal 
tcmperaturah ortahqta organizmde igalliqtm kemligi ham aziqliq 
zatlardin jetispewine talap artip baradi. Aziqliq zatlardin jeterli
6i

---

boliwi menen organizimde bir neshe ekologiyahq faktorlardin 
ozgeriwine shidamlihgi artadi.
Tabiyattagi qandayda bir ekologiyahq faktorlardin omin 
ekinshi faktor basa almaydi. Temperaturanm bir faktorm ekinshi 
faktor menen almastmp ta 
bolmaydi. 
Sonin ushin da bul 
sharayatlardin ozgeriwine, organizmnin tirishiligi ushm sol ortahq 
bar faktorlardin kobirek juzege shigip turgan faktor esabina, 
turlerdin optimal talap ham it ikaniyatlan qandiriladi.
Organizmnin ekologiyahq shidamligi shegarasma tasir 
qiliwshi faktorlardin jetispewshiligi, jaqmligi sol ekologiyahq 
faktorlardin 
sheklewshi darejesi dep 
ataladi.
Sheklewshi ekologiyahq faktor sipatinda temperaturam korip 
shigamiz. 
Shaqli 
suwin 
haywam 
Sibirge 
qaraganda 
Skandinaviyada bir qansha batista ushiraydi. Sol haywanlardm 
Sibirdin 
batis 
aymaqlarmda 
tarqalmawma 
bul 
jerdegi 
temperaturanm bir qansha pas (-45-55-60°C) boliwi sebep boladi.
Qara qayin agashimn ken tarqaliwi yanvar ayinm pas 
temperaturasi 20°C tan pas bolmagan jerlerde jasaydi. Tiir 
wakilleri, populyaciya ham tiirlerge tuwri tasir qilatugin 
ekologiyahq faktorlardin malim waqitqa ham malim jayda 
organizmler tirishiligin sheklewshi tabiyiy qasiyetleri bar.
Ayrim tiirlerdin qaysi bir ekologiyahq faktorga sahstirganda 
shidamliliq shegarasmm ozgeriwi sol uyrenilip atirgan biotopta 
bir faktordm kiishlirek ozgerisine baylanisli bolip, om ortaliqtm 
organizimlerge sahstirganda shegaralawshi fakton dep esaplaw 
miimkin. Lekin ortaliqtm sol ekologiyahq faktorga beyimlesken 
tiir ushin sol faktor sheklewshi bola almaydi, sebebi onm kiishi 
temperaturaga baylanisli. Jane bir misal, topiraqtagi kislorod 
sheklewshi faktor esaplanbaydi (bunda topiraqta jasawshi 
haywanlar) sebebi onin mugdari lgalliq darejesine baylanisli. 
Lekin kislorod suw sharayatinda shegaralawshi faktor esaplanadi, 
jane suwda erigen kislorodtm jetispewshiliginen baliqlar juqpali 
keselliklerge shalimp qmlip ketedi.
Sheklewshi faktorlar tiirdin geografiyahq arealin belgilep 
beredi. Bul faktorlar har qiyli boliwi miimkin. Maselen, aziqtm 
jetispewi, issi yamasa suwiq temperatura, qalm qar qaplami h.t.b. 
(10-siiwret). Tabiyiy ortaliqtm ekologiyahq jagdaymm ozgerisi
62

---

ft
4
liyjesinde, albette, sol jerdegi ekologiyahq faktorlardin oz-ara 
inlistirmahligi da ozgeredi. Sonm ushin da turli regionlardin 
ihcklcwshi faktorlan har qiyli boladi. 
_____
10-suwret. Qalin 
qaT 
qatlami sheklewshi fakton (G.A.Novikov 
boymsha, 1981-jil.)
Maselen, samalda belgili turdin tarqaliwm shegaralawshi 
faktor issiliqtin jetispewshiliginde bolsa, qubla aymaqlarda -
igalhq ham aziqliqtm jetispewi hamde joqari temperatura 
sheklewshi faktor esaplanadi. Bir ekologiyahq faktordm ozi bir 
liir ushm bir waqitta, bir jayda shegaralawshi faktor bolsa 
kcyinirek bolsa sol faktordm ahmiyeti ozgeredi. Bunday jagdaydi 
organizimnin rawajlaniw dawirlerinde koriw mumkin. Maselen, 
kletkanm onip shigiwi, paqal shiganw, dan ham masaq payda 
qiliw dawirlerinde ekologiyahq faktorlar turlishe tasir qiladi.