bolinedi. Suwdagi duzlar koncentraciyasma sahstirganda evri ham
stenogalm,
jaqtiliqqa qarap, evri ham stenofot, l^alliqtin
ozgeriwine sahstirganda evrigidrid ham stenogidrid, olardi
tarqaliwma qarap evritop ham stenotop organizmlerge bolinedi.
Ekologiyahq evribiontliq yaki stenobiontliq turdin tuwri
kelgen
ekologiyahq
faktorga
sahstirganda
beyimlesiwin
belgilemeydi, sebebi tur har bir ekologiyahq faktorga ozine tan
halda beyimlesedi. Bul ekologiyahq faktorga sahstirganda tur tar
ekologiyahq
valentlikte bolsa, basqa faktorga jaqsi beyimlesken
boliwi mumkin. Maselen, bazibir shayan tarizliler, kok-jasil suw
otlar temperaturaga tar darejede beyimlesken bolip, olar stenoterm
organizmler gruppasina kiredi, biraq sol organizmler bir waqittin
ozinde ken shenberdegi koncentraciyali duzli suwlarga shidamli
bolip, evrigalin organizmler qatarina kiredi.
2.4. Turli ekologiyahq faktorlardin organizmlerge oz-ara
ta siri
Ekologiyahq faktorlar tiri organizmlerge
bolek-bolek ham
bir-birlerinen ajiralgan halda emes, balkim olar quramali
kompleks tarizinde bir waqitta tasir qiladi. Organizm kompleks
faktorlarsiz jasay almaydi.
Organizmler har bir ekologiyahq faktordi turlishe sezedi ham
qabillaydi. H ar bir tur wakili ushm ozine say sharayat kerek.
Shollerde osetugin osimlikler, ol jerde jasaytugm haywanlar
temperatura ham qurgaq sharayatqa iykemlesken boladi. Tundra,
Arktika ham joqari taw regionlanndagi
osimlik ham haywanlar
lgalliqtin fiziologiyaliq kemligine, tomen temperaturaga shidamli
boladi. Shor suw hawizlerinde ushiraytugm organizmler bolsa
mineral zatlar koncentraciyasinin joqanhgm turlishe qabillaydi.
Tiri organizmnin ekologiyahq faktorlarga iykemlesiwi ham olardi
turlishe qabillawi olardin evolyucion rawajlaniw processinde
juzege keledi.
Ekologiyahq faktorlar tiri organizimge tomendegishe tasir
korsetedi.
1.
Ayinm turler in belgili aymaqtan
qisip shigaradi ham
olardin geografiyaliq jaqtan tarqaliwmin ozgeriwine alip keledi.
60
2. Har-qiyli turlerdin rawajlamwma tuwridan-tuwri tasir
kursclip, olardin kobeyiwin ham nabit boliwin ozgertedi, bir
orinnan ekinshi ormga koship populyaciya ham biocenozlar
li|ii/,ligma tasir etedi.
3. Organizmlerde jaylasiw qasiyetlerin keltirip shigaradi,
olurda ishki (zat almasiw) ham sirtqi ozgerisleri tarqalgan, gruppa
bolip tarqaliwi, qisqi ham jazgi timshliq dawiri, fotodawir
rcakciyasinm kelip shigiwma sebep boladi.
Ortaliq faktorlannm tasiri waqit boymsha da ozgerip turadi.
Sonday-aq, kun dawammda
yaki jildin mawsimleri boymsha,
tciiiz. ham okean tolqinlarimn lizliksiz ham barqulla ozgerip
turiwi, ekologiyahq faktorlardin kutilmegen halda ozgeriwi yaki
aniq dawir ishinde bolmawi, turli jillarda hawa raymin har-qiyli
kcliwi, jer silkiniwleri, vulkanlar tasirinde ozgerip turadi.
Eki yamasa bir neshe ortaliq faktorlannm bir-birine birgelikte
hiim olardin tiirge tasirin uyrengen halda organizmnin sol
laktorlarga
salistirmali
shidamligm
ozgerttiriwi
mumkin.
Maselen, tropik orxideya gulleri tabiyiy sharayatta salqin jaylarda
jaqsi osedi, quyashtan tusetugin tuwri nurlarga shidamsiz boladi.
Tajiriybe sharayatmda sol guller ushm onsha joqan bolmagan
lemperaturada ashiq jayda da jaqsi osedi.
Ekologiyahq faktorlardin bir-birine
baylamsligi ham olardm
birgelikte tasirine ham organizimnin shidamhligi shenberinde
l6mendegi maseleni keltiriw mumkin. Uzaq Arqa ham Sibirdm
tawli rayonlannda ushiraytugm Alp-boreal tuwri qanatli
nasekoma
Dostları ilə paylaş: