qabigmda shibin-shirkeyler, paqal geweginde quslar h.b.)
tirishilik etedi. Parazit organizmler bolsa oz xojeyininin denesin
panalap somn esabman kiin keshiredi.
2.2. Ekologiyahq faktorlar ham olardin sipatlamasi
Har bir organizim ozi jasap turgan ortaliqta bir waqittm
ozinde har-qiyli temperatura, topiraq ham
biotik faktorlar tasirine
ushiraydi. Tiri organizimlerge tikkeley tasir etetugm ortaliq
elementlerine ekologiyahq faktorlar delinedi.
Ekologiyahq faktorlardi abiotikaliq (oli tabiyattm tasiri),
biotikaliq (tiri organizmler menen baylanisli bolgan tasir) ham
antropogen (insan iskerligi natiyjesinde kelip shigatugin tasir)
faktorlarga bolip uyrenemiz.
Abiotikaliq faktorlarga tomendegiler kiredi:
1. Klimatliq-temperatura, jaqtiliq, hawa, lgalliq, radiaciya,
gravitaciya.
2. Edafikaliq-topiraq. Topiraqtm mexanikaliq ham ximiyaliq
qurami, topiraqtm fizikaliq qasiyetleri.
3. Topografikahq - orografiyahq - relef sharayati.
Biotikaliq faktorlarga bolsa tomendegiler kiredi:
1. Fitogen
- osimliklerdin osimlik, haywan, mikroorganizm
ham adamlarga tasiri;
2. Zoogen - haywanlardm osimlik, haywan, mikroorganizm
ham adamlarga tasiri;
3. Mikrobogen - mikroorganizmlerdin osimlik, haywan,
mikroorganizm ham adamlarga tasirinde amq sawlelenedi.
Osimliklerdin osimliklerge tasiri - bir turdin ekinshi turge
korsetken tasiri kiredi.
Bunday
tasir natiyjesinde olar osedi,
rawajlanadi, tuqim miywe payda qilip, janede kenirek tarqaladi.
Demek, har bir osimlik jasaw ushm giiresedi. Bunm
natiyjesinde osimlikler parazitlik, simbiozliq, neytralhq siyaqli
munasibetler kelip shigadi.
Osimliklerdin haywanlarga tasiri-geypara zaharli osimlikler
ham shibin-shirkey jewshi osimlikler misalinda korinedi.
50
Hi/ge quraminda zaharli zatlar bar bolgan osimlikler (zaharli
uyiw taban, kempirshapan, kekire, bangidiwana, mihdiwana
lu.b.) hamde 500 ge jaqm osimlikler (aldrovanda,
suw qaraqshisi,
liepentes, puzirtshatka h.t.b) din haywanlar menen awqatlamwi
pi'mge malim. Bunday osimlikler shibin-shirkey jewshi osimlikler
ilelinedi. Olar tiykarman batpaqlarda osedi. Batpaq jerlerde azotli
/utlar az bolganligi sebepli, shibm-shirkey jewshi osimlikler bul
/allarga bolgan talabin usi jerde jasaytugm shibm-shirkeyler
menen awqatlamwi arqali qandiradi.
Bunm ushm shibm-shirkey
jewshi
osimlikler
uzaq
evolyuciya
dawammda
amawli
iykemlesiwlerge (shibin-shirkeylerdi tutip siniriwshi) iye. Olardm
U'iklerinen ferment (suyiqliqlar) ajiraladi ham suyiqliq shibm-
shirkeylerdi ldiratip siniriwine imkan beredi.
Osimliklerdin mikroorganizmlerge tasiri - ayinm osimlikler
(iyne japiraqlilar) ozlerinen biologiyaliq aktiv zat bolip shigarip
qawipli mikroorganizmlerdi oltiredi.
Osimliklerdin adamlarga tasiri - osimlikler ozlerinin shirayli
korinisleri menen adamlarga estetikaliq zawiq bagishlaydi.
Haywanlardm
osimliklerge
tasiri-kopshilik
haywanlar
osimlikler menen awqatlanganda
osimliklerdin spora, tuqim ham
miywelerinin tarqaliwma tasir korsetedi. A ym m ziyankeslerdin
bolsa osimlikler tirishiligine keri tasiri hammemizge malim.
Maselen: kapusta gubelegi, goza qurti, kartoshka qomzi,
danli
eginlerdin ziyankesleri siyaqlilar.
Haywanlardih haywanlarga tasiri-buni tabiyatta jirtqish -
jemtik arasindagi qatnasta amq koriw mumkin. Bunda jemtik
dushpanman qorgamwga umtiladi.
Mikroorganizmlerdin osimlik, haywan ham adamlarga
tasirin-aymm kesellik tuwdinwshi mikroblardin osimlik, haywan
ham adamlarda turli keselliklerdi
keltirip shiganwmda koriw
mumkin. Osimlik, haywan ham mikroorganizmlerdin oz-ara
tasiri-aldm ala olardm topiraqta birgelikte jasawinda seziledi.
Natiyjede olar oz-ara quramah munasebetlerde boladi. Bunday
miinasibetler aziq shmjirmdagi biotikaliq qatnaslarda amq
korinedi.
Dostları ilə paylaş: