Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Itisindirip berin.
41

---

II BAP. ORTALIQ НАМ EKOLOGIYALIQ FAKTORLAR
Tayamsh sozler: Ortaliq, suw, topiraq, hawa, iykemlesiw,
morfologiyahq, 
fiziologiyaliq, 
etologiyaliq, 
beyimlesiw,
geografiyahq zonalar, stenobiont, evribiont, kritikaliq tochka,
optimum zona, abiotik, biotik, antropogen faktor, biogen, Jitogen,
zoogen, mikrobogen, ekologiyahq mzamlar.
2.1. Ortaliq ham iykemlesiw tusinikleri
Tiri organizmler belgili ortahqta ham onin faktorlari tasiri 
astinda jasaydi, rawajlanadi kobeyedi, ekologiyahq faktorlar 
menen qatnasta boladi, ozgeredi, turaqli harekette bolip nasil 
qaldiradi.
Tirishilik fizikaliq ortaliqsiz bolmaydi, biraq tiri organizmler 
oz nawbetinde az bolsa da ozleri jasap turgan ortahqqa tasir etedi.
6-s\iwret. Organizmlerdin jasaw ortaliqlan
Tiri organizmler bir qatar qasiyetleri menen turli jansiz 
denelerden panq etedi. Maselen, hareket ham kobeyiw, bul eki
42

---

qrtmyel tabiyatta kobirek ushiraydi. Osimliklerde hareket jtida 
«v/ilcrsiz darejede baradi, biraq kristallardm osiwin ozine tan 
luSbcyiw dep tariyplew mumkin. Bul eki qasiyet shigarip taslansa, 
pi'llkil diinya biotikaliq ham abiotikaliq alemge bolinedi. Usi 
Alcmdegi kopshilik qasiyetler qatan shegaralangan, yagmy hareket 
llri organizmlerdin teren ham ken qasiyetlerinin sirtqi korinisine 
nylangan. Bul qasiyet penen organizmler aldinnan belgilengen 
mnqsetlerge umtiladi. Kobeyiwine kelsek, bul qasiyet processinde 
tiri organizmler ozlerinin ham funkcional jagdayman jenillesedi 
Mm bul biologiyaliq jagday ortaliqtm tuwridan tuwri tasir 
etetugm fizikaliq m zam lan tiykarmda boladi. Bul ozgeris 
natiyjesinde amawli genetikaliq material kobeyiw processinde 
nasilden nasilge otedi.
Aspanda uship baratirgan qus ozin tutip turiw ushm tmimsiz 
energiya sarip etedi, qanatlarm isletedi ham natiyjede ortaliqtir. 
lizikaliq qarsiligm hamde Jerdin tartiw kushin jenip hawada erkin 
ushadi. Qustin kushi ol sinirgen aziqliqtan ajiralip shigadi ham 
qustin belgili maqsetin - oljam uslap, jirtqishtan qaship yaki bir 
jerden ekinshi jerge koshiwin amelge asiradi. Tiri organizmlerdin 
uluwma qasiyeti ortaliqtm fizikaliq kushlerine qarsi tunwdan 
ibarat. Qustin, pal harrelerdin, may qonizmih ushiwi, at ham 
anslannin juw m w i, baliqtin jiiziwi, tiri organizmlerge tan bolgan 
xizmetlerdih baslamwi. Osimlik tamirlan arqali topiraqtan 
mineral zatlar alip, quramali uglevodlar, beloklar, fermentlerdi 
sintez qiladi, ozlerinin denesin ulken etedi: ortaliqtm fizikaliq 
kushlerin jilawlap bolmaydi, sebebi olar sheksiz ham har dayim 
harekette bolip, tiri organizmlerge bir jerde bir neshshe tabiyiy 
kiish tasir etedi.
O rta h q ekologiyahq tusinik bolip, ol kompleks tabiyiy 
elementler ham waqiyalardan quralgan. Usi ortaliqta tiri 
organizmler olar menen tuwridan-tuwri qatnasta boladi 
(
6
- 
siiwret). 
Ortaliq-organizmlerdi 
orap turgan barhq tabiyiy 
ekologiyahq faktorlar (hawa, jaqtiliq, topiraq, h.t.b.) jiymdisi.
Adette tabiyiy ham jasalma ortaliqlar ajiratiladi. Tabiyiy 
ortaliqti suw, quyash, samal, hawa, jer, osimlik ham haywanat 
dunyasi siyaqli tabiyiy faktorlar kompleksi quraydi. Jasalma 
ortaliq insan tarepinen jaratilgan bolip, bunda insannm miynet
43

---

usili jatadi. Tabiyiy ham jasalma ortahqlar bir-biri menen tigiz 
baylanisli. Olardin baylamslihgm ekologiyahq ortahq tusinigi 
tariypleydi.
Tiri organizmlerdin tirishiligi ozgermegen shart-sharayatlar 
ham tasirler erkin halatmda ten salmaqhhq ozgermeydi, 
kerisinshe ortaliqtm qolayliqlari ham tasirler buzilganda ten ! 
salmaqsiz halat kelip shigadi.
Ekologiyahq 
ortaliqtm buzihwi atmosferamn je r asti 
suwlarmin pataslamwi, qatti shigmdi zatlarmiri toplaniwi ham 
aziqtin zaqimlamwi, shawqimlardin kobeyiwi, radioaktiv zatlar 
ham basqalardm tasirinin artip banwinda korinedi. Insan tabiyat 
mzamlann terenirek uyreniw omina tirishilik ortahgin tezlik 
penen buzip pataslandira basladi.
7-suwret. Jasaw ortahqlari: 
1-suw, 2-jer usti-hawa,
3-topiraq, 4-organizm.
Tiri organizmler bir-birlerinen panq qihwshi ozine tan 4 
ortaliqta tarqalgan, olardan biri esaplangan suw ortahqta daslep 
tirishilik kelip shiqqan. Keyin ala tiri organizmler qurgaqhqqa 
shigip, topiraq payda boliwinda qatnasadi ham om iyelegen (7- 
siiwret). Sonday-aq, hawa ham basqa bir tiri organizmnin ishinde 
yamasa sirtinda da tarqalgan. Demek, bizge belgili bolgan tiri
44

---

inhiyat ham onin quram bolimleri esaplangan zamamqlar, 
oMinlikler ham haywanlar ane usi ortahqlarda jasawga 
iykemlesken.
Organizmler quramali ham ozgeriwshen dunyada jasap, olar 
a /
tirishiligin aste-aqirin sogan iykemlestirip baradi.
Organizmlerdin ortahqqa iykemlesiwi adaptaciya (latinsha 
«adaptacio»- iykemlesiw) delinedi.
lykemlesiw tirishiliktin tiykargi qasiyetlerinen biri bolip, 
organizmlerdin jasap qaliwi ham kobeyiwin tamiyinleydi.
lykemlesiwdiri 
korinislerine 
kelsek 
morfologiyaliq, 
li/.iologiyahq ham etologiyaliq iykemlesiwlerge ajiratiladi.