organikaliq ham organikahq emes elementlerden hamde insan
iskerliginen kelip shigatugm jasalma elementlerden quralgan.
Ortaliqtni bir elementi belgili organizm ushm zarur bolsa,
ekinshisinin bar yamasa joqhgi onm ushm ahmiyeti joq.
Ortahqtagi ushinshi element bolsa organizm ushm ziyanli boliwi
mumkin. Misali, aq qoyan (Lepus timidus) puta ham togayliqlarda
aziq, kislorod, suw ham turli ximiyaliq birikpeler menen belgili
darejede qatnasta boladi ham olarsiz jasay almaydi.
Biraq ol jasap
atirgan jerdegi taslar, agashlar, tiibirler aq qoyanmn tirishiligine
payda keltirmeydi, tek qoyan olar menen jirtqishlardan qashiwda,
samal yamasa jamgirdan saqlaniwda gana tuwndan-tuwri qatnasta
boladi.
Ortaliqtm ozine tan qasiyetleri evolyucion rawajlamwdin
uzaq dawirlerinde de ozgermey qalgan. Bunda jerdin tartiw kushi,
quyashtan kelgen radiyaciya, okean
suwlan quramindagi duz
mugdarlari ham atmosferanin qurami siyaqlilar. Ortaliqtm
hareketi, igalliq, samal, aziq, jirtqishlar, parazitler, konkurenciya
siyaqli faktorlar waqit boymsha da kcnislik boymshada ozgerip
turadi ham usi korsetilgen ortaliq faktorlarinda turaqliliq
bolmaydi. Misali, temperatura jer juzinde mawsimler dawammda,
hatteki kiin dawammda da ozgerip turadi, biraq okeanmn teren
jerlerinde, ungirlerde temperatura turaqli. Osimlik, haywanlar
ham insanlarda ushiraytugin parazitler
aziq kop ham turaqli
ortahqta jasasa jirtqishlar ushm aziqhq ozgerip turadi ham oljamn
az-kopligine baylanisli boladi.
Keyingi waqitta ekologiyada «sirtqi ortaliq» atamasi da
isletilmekte. Sirtqi ortaliq-tabiyiy kushlerdiri jiyindisi, onm
zatlan, energiyasi, tarqaliwi, insan iskerliginin turli obiektiv ham
subiektiv qirlan bolip, olardin bazilan bir-birleri menen qatnasta
bolmasligi da mumkin.
«Qorshagan ortaliq» atamasi sirtqi ortahq tusiriginin ozi
bolip, obiekt ham subiekt penen tuwridan-tuwn miinasip boladi.
Qorshagan ortaliq tusinigin biolog alim Ya.Yuksol (1864-1944)
ekologiyaga kiritken ham om tomendegishe tariplegen: «Sirtqi
dunya» ol
tiri organizmlerdi orap turgan, olardin negizgi
organlari, haywanlardm hareket
organlan arqali tasir qilip,
amawli qasiyetlerdin kelip shigiwma sebep boladi. Har bir subiekt
46
itimckshi torimri talalan siyaqli ortaliqti ol yamasa bul qasiyeti
iih
ncn baylanisqan quramali tor payda qilip, oziniri tirishiligin
liimiyinleydi.
«Qorshagan ortaliq» tusinigi ingliz tilinde (environment)
otken asirdiri 60-jillannda qollamlgan bolsa, nemis tilinde tek
koyingi jillarda gana ken tarqala basladi. Rus tilinde «sirtqi
clcmentler» tusinigi rus evolyucionist alimi K.F.Rule (1814-1858)
tiirepinen qollamlgan.
«Qorshagan ortaliq» tusinigin
bayan etiw maqsetinde siyir,
i|oy, iyt siyaqli issi qanli haywanlar denesinde ushiraytugm
keneni keltirsek, bul kishi omirtqasiz nesekoma haywanlar jiini
arasman otip terige jabisadi ham qandi sonydi. Bul jagdayda kene
teri listin qaplap turgan junler arqali teri ham jiin ortasindagi
issiliq ham qannan kelip atirgan aziq arqali qorshagan ortaliqti
qabillaydi. Bul jerde kenenin qorshagan ortahgi: 1). jaqtihq-
qararigihq, 2). issihq-suwiqliq, ham 3). aziqtin barligi yamasa
joqhgi menen belgilenedi.
Ekologiyada jane «tabiyiy ortaliq» atamasi da ushiraydi.
Tabiyiy ortaliq, bul janli ham jansiz tabiyattm, tabiyiy faktorlardm
jiymdisi bolip, insan iskerligi
natiyjesinde ozgeredi ham
organizmlerge tasirin korsetedi.
Ortaliq ekige: abiotikaliq ham biotikaliq ortahqqa bolinedi:
1.
Abiotikaliq ortaliq-tabiyattin hamme ham har qiyli kushi
hamde ondagi waqiyahqlar. Olar ozlerinin kelip shigiwi jaginan
tiri organizmler iskerligine baylanish emes. 2. Biotikaliq ortaliq-
tabiyattin har qiyli kushleri hareketleri ham ondagi waqiyaliqlar.
Olar ozlerinin kelip shigiwi jaginan hazir jasap atirgan
organizmlerdin tirishilik iskerligine baylanish boladi.
Har tiirli rende giillenip atirgan osimlikler, olardin korinisi
ham iyisin, osimlikler ishinde uship jiirgen harrelerdi har-qiyli
qabillaymiz. Bazi haywanlardin seziw organlan sonshelli kiishli
boladi, olar insanlar qabil qila almaytugin iyisti, dawisti harr
basqa tabiyiy hallardi qabil qiladi.
Dostları ilə paylaş: