Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Jasaw sharayati-tiri 
organizmlerdin tirishiligi ushm kerek 
bolgan ortaliq faktorlannm jiyindisi bar jer. Olarsiz tiri 
organizmler bir jerde jasay almaydi. Sonin ushm jasaw
47

---

sharayatinda organizmler ortahq faktorlari menen har dayim 
birlikte bolip, olar menen har dayim qatnasta jasaydi.
Tiri organizmlerde ozlerinin tirishilik iskerliginde, ozleri 
jasap turgan tabiyiy jerge sezilerli darejede tasir qiladi ham ortahq 
jagdaymm ozgeriwine sebep boladi. Belgili, dem aliwda qabil 
qilmatugm kislorod fotosintez processinde jasil osimlikler 
tarepinen ajiratiladi ham tabiyatta toplanadi.
Osimlikler oz nawbetinde topiraqqa da tasir korsetedi. Misali, 
olardin tamirlan taw jmislarmm maydalaniwma ham topiraqtm 
payda boliwma alip keledi. Bakteriya ham zam arnqlar da oz 
nawbetinde taw jmislarmm maydalaniwma, topiraqtm payda 
bohw processinde qatnasadi. Osimlik ham haywanlar qalchqlan 
shiriw processinde turli organikaliq ham mineral zatlar ajiratip, 
topiraqtm fizikaliq, ximiyaliq ham biologiyaliq jagdaymm 
ozgeriwin juzege keltiredi.
Osimlikler topiraqqa gana emes, balkim suwdm hareketine de 
tasir qiladi. Misali, tabiyttagi suwdm bir bolimi, smip, onin 
tomengi qatlamma otedi ham onin basqa jerlerinen shigip 
bulaqlar, daryalar, tenizler ham koller payda qiladi, lishinshi 
bolimi bolsa, topiraq ham japiraqlar jiizesinen puwlamp ketedi. 
Bir gektar jerdegi osimlik japiraqlan bir-birine jalganganda, 
olardm uliwma juzesi olar osip atirgan maydannan 4 ese kopti 
quraydi. Osimlik japiraqlannan puwlamp ketetugm lgalliq 
atiraptagi igalhqtin saqlamwina, suw puw lan toplamp, jaqm 
jerlerge jaw injaw iw m a sebep boladi.
Organizmlerdi tuwndan-tuwn orap turgan ken manidegi 
tusinik-jasaw ortaligi (sharayati) - ayinm organizm yamasa 
biocenozdi abiotik ham biotik faktorlar jiym disi tasirinde 
organizmnin osetugin ham kobeyetugm jeri.
Biosferamn shegarasmda tort tiykargi jasaw ortaliqlarma 
ajiratiw miimkin:
1. Suw. 2. Topiraq. 3. Hawa. 4. Tiri organizmler.